عۇلاما رەكتور تولەگەن ءتاجىباەۆپەن: «تەك جۋرفاكتا عانا وقيمىن!» دەپ ءوزىم ارپالىسىپ ءجۇرىپ تۇسكەن جۋرناليستيكا ءبولىمىنىڭ 1948 جىلعى مەڭگەرۋشىسى قايىرجان نۇرعوجا ۇلى بەكحوجين ەكەن. اقيقاتىندا ول قازاق جۋرناليستەرىنىڭ كەڭەستىك كەزەڭدەگى تاربيەشىسى ەدى.
ول مەنىڭ تاۋمان سالىقباي ۇلى اماندوسوۆتان دا بۇرىنعى ۇستازىم! وقۋعا تۇسكەن 1948 جىلدان باستاپ ساناسام، ول دۇنيەدەن وتكەن 1979 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا 32 جىلدىق عۇمىرىمدى بىرگە وتكىزدىم دەۋىمە ابدەن بولادى. مەن ونىڭ 1954-1956 جىلداردا تۇڭعىش اسپيرانتى دا بولدىم. اسپيرانتۋرانى بىتىرگەن 1956 جىلدان باستاپ، 1979 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنىڭ اياعىنا دەيىن ونىمەن بىرگە قازاق جۋرناليستيكاسى تاريحى كافەدراسىنىڭ اسسيسەنتتىگىنەن پروفەسسورى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلگەن ۇستاز بولدىم. ءتىپتى ءبىراز جىل قۇدايى كورشى دە بولدىق. ءدام- تۇزىمىز جاراستى. اياق-تاباعىمىز ارالاستى. جۇپ جازباي ويدا دا، تويدا دا بىرگە جۇردىك. جاقىن بولعانىمىز سونداي، مىنەز، ءجۇرىس-تۇرىس جاعىنان قايرەكەڭنىڭ اينا-قاتەسىز «كوشىرمەسىنە» اينالدىم. اسىرەسە، ۇستازدىقتا!
اسىرەسە، شاكىرتتەردەن ەمتيحان الۋدا. ماسەلەن، قايرەكەڭ ءوزى ءدارىس وقيتىن قازاق جۋرناليستيكاسى تاريحى پانىنەن ءوزى ۇستازدىق ەتكەن 32 جىل ارالىعىندا الدىنان ءوتكەن شاكىرتتەرىنىڭ بىردە –بىرىنە ەشقاشان دا «ۇشتىك» باعا قويىپ كورمەگەن ۇستاز. قانشاما جىلداردان بەرى مەن دە سولاي جاساپ كەلەم.
ەسىمە قازىر ءتۇسىپ وتىر. مەنىڭ شاكىرتتەردەن ەمتيحان الۋدا قايرەكەڭنىڭ كوشىرمەسىنە اينالۋىمنىڭ تاريحى بىلاي بولدى. 1956 جىلى اسپيرانتۋرانىڭ سوڭعى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەنىمدە ءبىر كۇنى عىلىمي جەتەكشىم وزىنە شاقىرىپ الدى دا:
– ءابىلفايىز، مەن ءبىر ايعا ماسكەۋ، پەتەربورعا عىلىمي ءىس-ساپارعا كەتىپ بارام. قازاق باسپاسوزى تاريحىنان وقيتىن ءدارىسىمدى ەندى سەن وقيسىڭ. ول جايىندا فاكۋلتەت دەكانى مامانوۆ، رەكتور دارحانباەۆ جولداستارمەن كەلىسىلدى. سوعان دايىندال. ەمتيحاندى دا ءوزىڭ الاسىڭ، – دەدى.
– قايىرجان اعا-اۋ، وعان مەنىڭ شامام كەلمەيدى عوي! دايىندىعىم دا جوق. سوندىقتان ءدارىس وقۋدى باسقا ءبىر بىلىكتى ۇستازعا تاپسىرىڭىز! ءوللاھي، ولاي ەتۋگە مەنىڭ دايىندىعىم جەتپەيدى! – دەپ مەن ازار دا بەزەر بولىپ ەدىم، جۇمساق ادام سياقتى كورىنەتىن ۇستازىم ءتيىستى جەرىندە قاتال دا ەكەن. مەن الگىندەي دەگەندە، ونىڭ شەگىر كوزى شاقىرايىپ كەتتى. تەڭبىل اقسارى ءوڭى الابۇرتىپ، بۋرىل شاشى ءتىپتى تىكىرەيىپ كەتىپتى.
– نەگە دايىندىعىڭ بولمايدى؟ اسپيرانتۋرادا ەكى جىلدان بەرى قوي باعىپ ءجۇرمىسىڭ؟! قازاق كەڭەس ءباسپاسوز تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەن جوقپىسىڭ! مەن قازىر ءدارىسىمدى سول كەزەڭگە دەيىن جەتكىزدىم! سەن ءدارىستى ءوزىڭ زەرتتەپ ءجۇرگەن سول كەزەڭنەن باستايسىڭ، ءبىلدىڭ بە؟! – دەپ دۇرسە قويا بەردى.
بىراق، ودان ءارى ول تەز جۇمساردى. ادەپكى، قايرەكەڭ قالپىنا ءتۇستى. ەندى ول اڭگىمەنى مۇلدە باسقا جايدان باستادى.
– ءابىلفايىز، سەن بىلەمىسىڭ، ءبۇركىت بالاپانىن ۇشۋعا قالاي باۋليتىنىن؟
– جوق، بىلمەيمىن!
– بىلمەسەڭ، ايتايىن. بۇركىت ۇشۋعا ۇيرەتۋ ءۇشىن، بالاپانى ءوسىپ، قاناتتارى ابدەن قاتايدى-اۋ دەگەن كەزدە، ونى مىقتاپ ءبۇرىپ ۇستاپ، اسپان زەڭگىرىنە كوتەرىلەدى. سوسىن انا بۇركىت ەندى بالاپاندى بوساتۋعا بولادى-اۋ دەگەن بيىكتىكتە ونى تومەن تاستاپ جىبەرەدى. بالاپانعا دا جان كەرەك. قۇلاپ جازىم بولماس ءۇشىن، ءوزى قاناتىن قاعىپ، جانتالاسادى. بىراق، بۇركىت انا ونى جاناي ۇشىپ، بالاپانىنىڭ ماڭىندا بولادى. قاناتىن قاعا الماي، قۇلاپ بارا جاتسا، بالاپانىن ارقاسىمەن كوتەرىپ دەمەيدى.
مۇنداي «ۇشۋعا ۇيرەتۋ ءدارىسىن» قىران انالار الدە نەشە رەت جاسايدى. ءسويتىپ، ولار ۇرپاعىن ۇشۋعا ۇيرەتىپ شىعارادى. ءبىلدىڭ بە!؟
– ءبىلدىم!..
– ەندەشە، سول! ال، ءبىز ادامبىز! ويتە المايمىز. بىراق، ءبۇركىتشە باۋلۋىمىز – قيىندىققا سالۋ، ءوز بەتىمەن جۇمىس جاساۋىنا مۇمكىندىك بەرۋ. ال، سونىمەن، كەڭەس قازاق ءباسپاسوزى حاقىندا ءبىراز دەرەك بار عوي، وزىڭدە؟
– بار. ولكەلىك، گۋبەرنيالىق قازاق گازەتتەرى حاقىندا.
– «قىزىل قازاقستان» جۋرنالى جايىندا شە؟
– بار. «تەمىرقازىق»، «سانا»، «تاڭ»، «اباي» جۋرنالدارى ءجونىندە دە.
– مىنە، كوردىڭ بە؟ «دايىندىعىم جوق» دەيسىڭ! بۇدان ارتىق نە دايىندىق كەرەك! مەنەن فەتيسوۆتىڭ مىنا ءبىر «زاروجدەنيە كازاحسكوي پۋبليتسيستيكي» دەگەن كىتابىن ال. دارىسىڭدە بۇل كىتاپتى دا پايدالان. ءبىر ايتايىن دەگەنىم: ءدارىس وقۋعا دايىندىق بارىسىندا، ءبىر جاعىنان كەڭەس قازاق ءباسپاسوزى تاريحىنىڭ وقۋلىق باعدارلاماسىن دا دايارلاي ءجۇرشى... بىزدە ۇلتتىق ءباسپاسوزىمىزدىڭ تاريحى جايىندا ءالى نە وقۋلىق، نە ءادىستەمەلىك، نە وقۋ باعدارلاماسى جوق. بۇل ورايدا ەكەۋمىز سونىدان جول سالىپ، ءبارىن ءوزىمىز جاسايتىن شىعارمىز. ول جايلى ءىسساپاردان ورالعان سوڭ اقىلداسارمىز.
سونىمەن، مەن جۋرناليستيكا ءبولىمى قازاق بولىمشەسىنىڭ 3 كۋرس شاكىرتتەرىنە ءدارىس وقي باستادىم. ماۋسىم ايى باسىندا ولاردان قايرەكەڭ جاساعان بيلەتتەردى جايىپ، ەمتيحان الدىم.
ول كەزدە اتالعان پاننەن، قايرەكەڭ ايتقانداي، وقۋلىق تا، وقۋ باعدارلاماسى دا جوق ەدى. ەمتيحان تاپسىرعان كەزدە شاكىرتتەرىمدى قيناعان جاي وسى بولدى. ءويتكەنى، ولاردىڭ قولىندا پايدالانار باعدارلاما بولمادى. ال، قازاق جۋرناليستيكاسى تاريحى دا ۇلان-عايىر دەرەكتى ءپان: قاي گازەت، قاي جۋرنال، قاشان شىققان؟ قايدا شىققان؟ كىم شىعارعان؟ كوتەرگەن ماسەلەلەرى، پروبلەمالارى، جازعان تاقىرىپتارى. قاتىسقان اۆتورلارى كىمدەر ەدى؟ — جۋرناليستيكا تاريحى دەگەن وسى سۇراقتاردىڭ جيىنتىعى عوي. ءپاننىڭ باعدارلاماسى بولسا، وندا ءبارى كورسەتىلگەن بولار ەدى. ال، ونداي باعدارلاما جوقتىقتان ەمتيحان تاپسىرۋشى ءبىراز شاكىرت الگىندەي سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە الماي، ابدەن قينالدى. ونداي كەزدە مەن وزىمشە «جومارتسىپ» ستيپەنديادان قاعىلماسىن دەپ، جانىم اشىپ (ول كەزدە «ۇشتىك» العاندارعا دا ستيپەنديا تاعايىندالا بەرەتىن) «مالتىعانداردى» «ۇشتىكپەن» جونەلتكەنمىن.
ءىسساپاردان ورالعان قايىرجان اعا تاعى مەنى وزىنە شاقىردى. ءىشىمنەن «اسپيرانتىڭىز بىزگە دۇرىس ءدارىس بەرە المادى» دەپ ءشاكىرتتەر شاعىمدانعان عوي دەپ ويلاپ، تايساقتاسام دا امالسىزدان ونىڭ قابىلداۋىنا كەلدىم. ول كابينەتىندە بىردەڭە جازىپ وتىر ەكەن.
– ءا، ءابىلفايىز، سەنبىسىڭ؟ — دەپ مەنى كورگەننەن ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، قولىمدى الدى.
– كەشىر. ىشكە كىرگەنىڭدى اڭداماي قالىپپىن عوي. قالاي؟ امانبىسىڭ؟ راحمەت! ءدارىستى جاقسى وقىپسىڭ. كۋرستا بولدىم. ءشاكىرتتەر ريزا وزىڭە. ءبارى ماقتاپ جاتىر... ەندى، قازاق ءباسپاسوزى تاريحىنىڭ كەڭەستىك كەزەڭىنىڭ وقۋ باعدارلاماسىن ءوزىڭ جاسا. مەنىڭ جۇگىمدى جەڭىلدەت. كەلەسى وقۋ جىلىنان ول كەزەڭنەن ءدارىس وقۋدى تىكە وزىڭە تاپسىرام، – دەدى جايدارى پىشىندە.
قايىرجان نۇرعوجا ۇلىنىڭ اۋزىنان الگى ماداق سوزدەردى ەستىگەندە، ۇستىمنەن اۋىر جۇك تۇسكەندەي بولدى.
– جۇگىڭىزدى جەڭىلدەتۋگە دە، وقۋلىق باعدارلاما جاساۋعا دا ءازىرمىن، قايراعا، – دەدىم مەن.
– ە، ول جايىندا ەسىمە دۇرىس سالدىڭ عوي! الدىمەن وقۋ باعدارلاماسىن جاساپ، كەلەسى جىلدان باسپاسوز تاريحىنىڭ كەڭەستىك كەزەڭىنەن ءدارىس وقۋدى وزىڭە الدىن الا تاپسىرىپ قويايىن دەپ ەدىم. سوسىن، شاكىرتتەرگە قويعان «ءۇشتىك» باعاڭ حاقىندا ايتپاق ەدىم.
– سوندا «ۇشتىك» العاندار سىزگە شاعىمداندى ما؟
– جوق، ولار ولاي جاساعان جوق. قايتا: اسپيرانتىڭىز وزىڭىزدەي «جومارت» ەكەن دەپ ماداقتادى. ايتايىن دەگەنىم، جالپى شاكىرتتەرگە باعا قويۋ جونىندە. شاكىرتكە قويىلعان باعا – جالپى ونىڭ بولاشاق ادامدىعىنا بەرىلەتىن باعا. جالپى، ۇستاز قويعان باعا ءشاكىرتكە: «سەن بولاشاقتا سونداي بول دەگەندى اڭداتادى». سوندىقتان، مەن ۇستاز بولعالى ەشبىر ءشاكىرتىمە «ۇشتىك» باعا قويىپ كورگەن ادام ەمەسپىن! ويتكەنى، ەمتيحاندا بۇگىن بىلمەگەنىن شاكىرتتىڭ كۇنى ەرتەڭ ازامات بولعاندا بىلەتىنىنە سەنەم. جالپى شاكىرتكە سەنىممەن قاراپ، ونى وزىڭمەن تەڭ ازامات ساناۋ كەرەك! ونىڭ ار-نامىسىنا تيمەي رەتتى جەرىندە كوتەرمەلەي ءبىلۋ كەرەك! ۇستازدىڭ باستى ءبىر مىندەتى وسى! ...ءوزىڭ جايلى ءشاكىرتتەردەن جاقسى ءدارىس بەرگەنىڭدى ەستىپ: «قاتارىمىزعا تاعى ءبىر جاقسى ۇستاز قوسىلاتىن بولدى عوي!» – دەپ قۋانىپ، وزىڭە وسى «قۇپيامدى» ايتپاق ءۇشىن دە شاقىرىپ ەدىم قاراعىم. وسى جاعىن دا ويلانعايسىڭ!... – دەپ سىر اقتارعان ەدى ۇستازىم.
ونىڭ بۇل ءسوزى جادىمدا جاتتالىپ قالعانى سونداي، مەن دە ءشاكىرتتەرىمنىڭ ەڭبەگىن قايرەكەڭە ۇقساپ «ۇشتىكسىز» باعالاپ كەلەم...
قايىرجان نۇرعوجا ۇلى قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن، قاق-سوقپەن جۇمىسى جوق، ءتىرى پەندەنىڭ الا ءجىبىن اتتامايتىن، قىسقاسى، بىرەۋگە بولماسىن دەمەيتىن، جاۋىنا دا جاقسىلىق جاساۋعا دايىن، جىلپوستى دا، جاعىمپاز، قۋدى دا، الدامپاز الاياقتى دا پەندە عوي دەپ سانايتىن اسا قاراپايىم، اسا كىشىپەيىل، اسا كىسىلىكتى ادام ەدى. ءتوزىمدى، ۇستىنەن تۇيە باسىپ ءوتىپ جاتسا دا ىڭق ەتپەيتىن، جەر شايقالىپ، دۇنيە استان-كەستەن بولىپ جاتسا دا قوزعالمايتىن، ءوسەك-اياڭمەن ءىسى جوق، اسا ساليقالى كىسى بولاتىن. جانە اسا اڭعال، ايتقانعا كونگىش تە، سەنگىش ەدى.
مۇنداي مىنەزدى، مۇنداي قاسيەتتى جاندى كىم جەك كورەدى؟ سوندىقتان، ونى تۇتاس فاكۋلتەت، ءتىپتى ۋنيۆەرسيتەت ۇجىمى اسا قاستەرلەيتىن، سىيلايتىن. ونى اسىرەسە، تاۋمان سالىقباي ۇلى ەرەكشە جاقسى كورەتىن. جانە ونى: «شال!» دەپ اتاپ، وعان قاتتى ەركەلەپ، قۇرداسىنداي قالجىڭداساتىن.
مىنە، قايىرجان بەكحوجين – وسىنداي اۋليە ادام ەدى. مەنىڭ ناق وسى پايىمداۋىمدى الماتىداعى ءال-فارابي اتىنداعى قازاقتىڭ ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە 1946-1979 جىلدار ارالىعىندا جۋرناليستىك ءبىلىم العان ۇل-قىزداردىڭ قاي-قايسىسى دا تەرىسكە شىعارماسا كەرەك!
ويتكەنى، قايرەكەڭ ءوز كەزىندە اقاڭ مەن جاقاڭدار سياقتى قازاق جۋرناليستيكاسى وسسە ەكەن، ءوركەندەسە ەكەن دەگەن ارمانمەن كۇن كەشىپ، سول ارمانمەن جانىن جومارت ەتكەن جانداردىڭ ءبىرى بولاتىن. ول سول جان جومارتتىعىمەن اۋليە ۇستازعا اينالعان ادام ەدى.
و، توتاليتارلىق زاماننىڭ قاتال ۋاقىتى! سونداي اۋليە ۇستازدى دا قىسپاققا العانىن قايتەرسىڭ! 1948-1952 جىلدار ارالىعىندا قايرەكەڭ دە جۋرناليستيكامىزدىڭ «كىشكەنتاي ۇلتشىلى» – «بەكماحانوۆتىڭ قۇيىرشىعى» اتاندى. قۋدالاۋ كوردى. ونىڭ سونداعى جازىعى – «تۇركىستان ءۋالاياتى»، «دالا ءۋالاياتى» گازەتتەرىنە زەرتتەۋ جۇرگىزگەنى ەدى. بىراق، ول قانداي قىسىمعا دا سىر بەرمەي، ءتوزىپ باقتى. ماڭداي تەرىن توگىپ جازعان عىلىمي ەڭبەگىنىڭ ۋاقتىلى باعالانباۋىنا دا قانشا جىل سىر بىلدىرمەي شىدادى.
سونداي جانى پاك ۇستازىمىزدىڭ بۇگىندە تۋعانىنا 100 جىل تولىپ وتىر. سونى ەسكە الا وتىرىپ، ۇستازىمىزعا جانىنىڭ ءجانناتتا بولا بەرۋىن تىلەيمىز!
ءابىلفايىز ىدىرىسوۆ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، جازۋشى، پروفەسسور.
