ايتا الماعان جۇرەكجاردى ءسوز ەدى...

قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قارا شاڭىراعى – “ەگەمەن قازاقستان” (“سوتسياليستىك قازاقستان”) گازەتىن ۇزاق جىل باسقارعان بەلگىلى مەملەكەت، قوعام قايراتكەرى، جازۋشى، كوسەمسوزشى ساپار بايجانوۆ اعامىز جەر باسىپ امان جۇرگەندە بۇگىندەرى 80 جاسقا كەلەر ەدى. ك ۇلىپ-ويناپ ورتامىزدى تولتىرار ەدى، باسىلىمنىڭ 90 جىلدىعىن دا بارشامىزبەن بىرگە تويلار ەدى... بۇل جالعان دۇنيەدە ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل كىم بار. شۇكىرشىلىك ايتاتىنىمىز – ساپەكەڭنىڭ ارتىندا توم-توم كىتاپتارى قالدى، ۇل-قىزدارى، نەمەرە-شوبەرەلەرى قالدى. ۇلكەن شاڭىراقتىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتكەن سۇيىكتى جارى كۇلاش تاتەمىز قالدى. تومەندەگى ماقالا اۆتورى ۇلان بايجانوۆ – ساپەكەڭ اۋلەتىنىڭ ۇلكەنى. زاڭگەر. اعامىزدىڭ 80 جىلدىعى قارساڭىندا پەرزەنتىنىڭ اكە تۋرالى تولعانىستارىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك. 1. قاراپايىمدىلىقتىڭ شىڭى ون جەتى جاسقا دەيىن اتا-اجەمنىڭ قولىندا ءوستىم. بۇل، ارينە، جۇرت تاڭعالاتىنداي اسا ءبىر كۇردەلى وقيعا ەمەس. تۇڭعىش بالانى ۇلكەندەردىڭ تاربيەسىنە بەرۋ ۇلتتىق داستۇرىمىزگە ءسى­ڭىس­تى بولعان اتا-بابا داستۇرلەرىنىڭ ءبىرى عوي. بۇدان قازاق ۇتىلعان جوق. ۋني­ۆەر­سيتەتتىڭ ەكىنشى كۋرسىندا وقىپ ءجۇر­گەندە اتام قايتىس بولدى. بالا كە­زىمىزدە ءبىز الماتىنىڭ سمۋ-15 جا­عىندا تۇراتىنبىز. بەلگىلى اقىن شاكىر ابەنوۆ قوناق بولىپ كەلىپ جاتاتىن قا­سيەتتى شاڭىراق. وسى تۇستان ءبىر جايدى تاراتىپ ايتا كەتەيىن. ارينە، كۇللى ەستيار بالالار سەكىلدى مەن دە تۋعان اكە-شەشەمنىڭ كىمدەر ەكەندىگىن جاقسى بىلەتىنمىن، بۇل جەردە نە قۇپيا بار. سودان سەنبى كۇنى مەكتەپتەن كەلگەن بويدا بۋىنىپ-ءتۇيىنىپ اكە-شەشەمنىڭ ۇيىنە تارتاتىنمىن. ساعىنىش پا، الدە اكەنىڭ ايالى الاقانىن ساعىنعاندىق پا، ول جاعىن تاپ باسىپ ايتا المايمىن. ايتەۋىر، ورتالىقتاعى سول ءۇي وزىنە قاراي ماگنيتشە تارتاتىن دا تۇراتىن. اكەم قاتالداۋ ەدى. قاتالداۋ ەدى دەگەندە، ءبىزدىڭ ءبىر بىلمەستىگىمىز ءۇشىن داۋىس كوتەرىپ اشۋلانبايتىن. ءبارىن قاس-قاباعىمەن سەزدىرىپ وتىراتىن. جۇرت بىلەتىندەي ول كىسى ورتالىق كو­مي­تەتتە، ودان سوڭ “ەگەمەن قازاقستان” (“سوتسيا­ليستىك قازاقستان”) گازەتىندە ون جىلداي باسشىلىق قىزمەتتە بولدى. پارتيانىڭ داۋىرلەپ تۇرعان ۋاقىتى. جاۋاپتىلىق قانداي ەدى؟! ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن ەرتەڭ جارىق كورەتىن گازەت بەتتەرىن ۇيگە الدىرىپ وقيتىن. سوعان قاراماستان، ەرتەڭىندە جۇمىس ورنىنان تابىلاتىن. جانە سونىڭ اراسىنان ۋاقىت تاۋىپ ۇنەمى شىعارماشىلىق جۇمىسپەن دە اينالى­سا­تىندىعىن ايت­سا­ڭىزشى! نە دەگەن قايرات-جىگەر! ءبىز وندايدا اياعىمىزدى ۇشىنان باسىپ، دىبىس شىعارمايتىنبىز. بالامىز عوي، تەلەديدار كورگىمىز كەلەتىن، وندايدا اكەم دە ءبىزدىڭ جانىمىزعا كەلىپ از-ماز تىزە بۇگەتىن-ءدى. سالدەن سوڭ، ونىڭ بىزگە بەرەر تۇگى جوقتىعىن سەزگەن سوڭ “پۋستوي فيلم، ودان كىتاپ وقىعان­دا­رىڭ پاي­دالى” دەيتىن دە ءوشىرىپ تاس­تايتىن. ءبىز اكە­مىزگە قارسى ءبىر اۋىز ءسوز ايتا الماي­تىن­­مىز. قورىققاندىقتان ەمەس، سىي­لا­عاندىقتان، تاربيەدەن. ول كىسىنىڭ ايت­قانى زاڭ. قازىرگى بالالارعا ونداي وعاش قىلىق تانىتىپ، تەلەدي­داردى تىلگە كەل­مەي ءسون­دىرىپ كورىڭىز، وڭمەڭدەپ ورە تۇرەگەلەر ەدى. اسىرەقىزىلدان بويىن اۋلاق ۇستاي­تىن، ۇستامدىلىق پەن قاراپايىم­دى­لىقتى مەدەت تۇتتى. لاۋازىمدى قىز­مەتتە جۇرگەندە دە دۇنيە جينامايتىن، قىمبات جيھاز، ماشينە، التىن-كۇمىس دەگەندەردى جانىنا جۋىتپايتىن. ءبىزدى مىندەتتى تۇردە جەكسەنبى سايىن قالا سىر­تىنداعى ساياجايعا قارا جۇمىس ىستەۋگە اپاراتىن. ونىڭ ءوزى شاپ-شاعىن ەدى، قۇرال-سايمان ساقتاۋعا، جاڭبىردان باس ساۋعالاۋعا عانا جارايتىن. جاسىراتىنى جوق، ءبىز قاراجاتتان قيىندىق كورمەي وستىك. سوعان قاراماي سول اكەمنىڭ ۇستام­­دىلىعى مەن قاراپايىمدىلى­عى­نىڭ ارقاسى بولار، جۇرتتىڭ اياعىن الا ءتۇرلى-ءتۇستى تەلەديداردىڭ ءوزىن سەك­سە­نىنشى جىلدارى عانا كورە باستادىق. ونىڭ وزىندە دوستارى مەن جولداس­تا­رى­نىڭ قولقالاۋىمەن. 1980 جىلى ءماس­كەۋدە وليمپيادا ءوتىپ جاتتى، بوكستان في­نالعا سەرىك قوناقباەۆ شىعاتىن كۇنى عانا ساتىپ العانىمىز ءالى ەسىمدە. قاراپايىمدىلىق ءبىزدىڭ سانامىزعا دا ەرتە ءسىڭىستى. اكەم بىزدەرگە “بەستىك باعا، قىزىل ديپلوم، لەنيندىك ستي­پەن­ديا ءۇشىن وقۋدىڭ قاجەتى شامالى” دەگەندى شەگەلەپ ايتاتىن. بارىنەن بۇ­رىن زەردەمەن ۇعىنعان ءبىلىمدى قاتتى با­­عا­لايتىن. مەن مەكتەپتى وتە جاقسى با­­عامەن ءتامامدادىم، سپورتپەن اي­نا­لىستىم، قاتارىمنىڭ الدى بولدىم. بىراق مەنى ماسكەۋگە ميمو-عا جىبەرمەدى. ماسەلە “بارمايسىڭ” دەگەن ءبىر اۋىز سوزبەن ءبىتتى. ەشكىم قارسى كەل­گەن جوق، ونىڭ سەبەبىن دە ەجىكتەپ تال­داپ جاتپادى. ال ءىنىم ەرلان ماسكەۋ ۋني­ۆەر­سيتەتىن قىزىل ديپلوممەن ءبىتىرىپ شىقتى. ءبىر جاعىنان كۇلكىلى بولسا دا ەندى ايتۋعا بولار، اكەم قىزمەتتىك كولىگىنە بوگدە ادامدى مىنگىزبەيتىن. جۇرتتىڭ جۇگىرتپە سوزدەرىنەن اۋلاق جۇرەيىنشى دەي مە قايدام، ءتىپتى انامىز كۇلاشتىڭ وزىنە كوپ كەڭشىلىك جاسالا بەرمەيتىن. بىردە، قازمۋ-ءدىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە وقىپ ءجۇر­گەن كەزىم ەدى، ساباقتان كە­شىگىپ قالاتىن بولعان سوڭ ءماشي­نە­ڭىز­بەن جەتىپ الايىن دەپ ءوتىندىم. “جوق، بولمايدى، ۇيدەن ۋا­قىتىمەن شىعۋعا ۇيرەن”، دەپ تىيىپ تاس­تادى. ەكىنشى قايتارا سۇراۋدىڭ ءوزى ىڭ­عاي­سىز ەدى. بۇرىن “دەپۋتاتتىق زال” دەگەن بولدى عوي، لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەر اۋە­جايدا سول جەر ارقىلى وتەتىن. ءىس­سا­پارعا اكەمدى كوبىنە-كوپ مەن كۇتىپ الىپ، شىعارىپ سالاتىنمىن. سوندا اي­تام عوي باياعى: “مىنا زالدان وتۋگە ءسىز­دىڭ دە قۇقىڭىز بار، مۇمكىندىكتى نەگە پايدالانبايسىز؟” د­ەگەنىمدە: “جاقسىعا بوي ۇيرەتۋ وڭاي، با­لام، ال ودان ايىرىلۋ تىم قىمباتقا ءتۇ­سەدى”، دەيتىن دە جالپى زالدان وتەتىن. ءبى­رەۋلەر ءۇشىن بۇل مىنەز قوجاناسىرلىق سەكىلدى بوپ كورىنۋى مۇمكىن. بىراق ءبىز بىلەتىن شىندىق سولاي ەدى. 2. بەلسەندىلىگىم ىسكە اسپادى اكەمنىڭ سىرقاتتانىپ جۇرگەن كەزى ەدى. ايتا بەرەتىن جامان اۋرۋ. مۇنىڭ اياعىنىڭ نەگە اپارىپ سوقتىرا­تىندىعىن ءوزى جاقسى ءبىلدى. جانىنا باتسا باتقان شىعار، بىراق بىزدەرگە، بالالارىنا ونى­سىن اسا كوپ سەزدىرە بەرمەيتىن. با­رىنشا كوڭىلدى جۇرۋگە تىرى­ساتىن. زامان باسقا، ۋاقىت باسقا عوي، ارەكەتسىز قول قۋسىرىپ قايتىپ وتىرارسىڭ. ءسوۆميننىڭ اۋرۋ­حا­ناسىنا باردىم دا دياگنوز قويىلعان كى­تاپ­شانى سۇراتىپ الدىم. دوستارمەن، جا­قىن-جۋىق اعايىن­دارمەن اقىلداستىق. اۋرۋدىڭ ۇزىن-ىرعاسىن نەمىس تىلىنە اۋدارتىپ گەرمانياعا جىبەردىم. ولار سول جاققا شاقىردى. وپەراتسيا جاساتۋ قاجەت بولدى. اكەم العاشىندا كونبەي­تىندەي راي تانىتقانىمەن ارتىنشا ءبىزدىڭ ۇسىنى­سى­مىزدى تۇسىنىستىكپەن قابىلدادى. ودان باسقا امال دا جوق ەدى. مەن قيىن ساتتەردە اكەمنىڭ قاسىندا بولدىم. بوس ۋاقىت – باستى بايلىق دەگەنگە كوبىمىز ونشا ءمان بەرمەيمىز. سول بوس ۋاقىتتىڭ قادىرىن تولىق تۇسىنگەن ءبىر ادام بولسا ول–مەنىڭ اكەم ەدى. بىلايعى كۇندەردى ايتپاعاندا اۋىر سىرقاتتانىپ اۋرۋحانادا جاتقاندا دا شالقاسىنان ءتۇسىپ، الاڭسىز دەم العاندىعىن كورمەپپىن. ۇنەمى ءبىر نارسەلەردى وقىپ، ۇنەمى شۇق­شيىپ قاعاز قاراپ وتىراتىن-دى. ونى ايتاسىز، ستۋدەنت كەزىمىزدە جازعى كاني­كۋل­عا شىققاندا دا دەرەۋ ءبىزدى ءبىر مەكەمەنىڭ قارا جۇمىسىنا ورنالاستىرىپ قوياتىن. ماسەلەن، ءوز باسىم بوتانيكالىق باقتا، ويىنشىق فابريكاسىندا جازدا ءبىر اي بويى جۇمىس ىستەيتىنمىن. سونداعى تابا­تىنىمىز 70-80 سوم. ونىڭ ءمانىن كەيىن ۇعىنسام، ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىز تەككە وتپەسىن، اقشانىڭ دا قالاي تابىلا­تىن­دى­عىن جانە قادىرىن ءتۇسىنسىن دەگەنى ەكەن. سودان بويعا جۇققان قاسيەت بولار، مەن دە كەيىن ۇلىمدى كانيكۋلعا شىعىسىمەن قارا جۇمىسقا ورنالاستىرىپ قوياتىن بولدىم. ومىردە اكە مەن بالا اراسىندا ءتۇسىن­بەستىكتەردىڭ بولىپ جاتاتىندىعى بەلگىلى عوي. ءبىز­دىڭ باسىمىزدان ونداي وعاش وقيعا وتپەپتى. ەرجەتىپ اقىل سۇراي بارعاندا دا: ء“وزىڭ قالاي قارايسىڭ؟” دەپ بار جاۋاپ­كەر­شىلىكتى الدىمەن ساعان قاراي ىسىراتىن. ول جالتارۋ ەمەس، سەنى وزىمەن تەڭ دارە­جەدە ساناعاندىعى ەدى. العاش ەڭبەككە ارا­لاسا باستاعان جىلدار عوي. بىردە اناۋ جەت­پەيدى، بىردە مىناۋ جەت­پەيدى. ۇيلەنگەنسىن، كوبىرەك تابىس تاپقىڭ كەلەدى. 130 سوم اق­شا، جالاقىنىڭ ءتۇرى سول. سوسىن ءبىر مە­كەمەگە جارتى ايلىققا قو­سىمشا زاڭگەر بولىپ ورنالاستىم. ەكى مە­كە­مەنىڭ ورت­ا­سىن­دا زىر جۇگىرىپ جۇردىك. ءبىر­دە سول مە­كەمەنىڭ باسشىسى “بىزگە ءبولىم مەڭ­گە­رۋ­شىسى بولىپ قىزمەتكە كەلۋگە قالايسىڭ” دەگەندەي ءوتىنىش ايتتى. جالاقىسى ءتاپ-ءتاۋىر. سىياقىسىمەن 350 سوم، ول كەزدە بۇل ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولى جەتە بەرمەيتىن جا­لاقى. بىردەن بۇيرەگىم بۇرىلدى. اقىل­دا­سا­يىنشى دەپ اكەمە كەلدىم. “بار­ماي­سىڭ”، دەدى سالعاننان. نەگە بار­ماي­تىن­دىعىمنىڭ سەبەبىن تاراتىپ ايت­پا­دى. مەنىڭ ماسەلەنى شەشىپ قويعاندى­عىم­دى ءبىلدى دە، ء“وزىڭ ءبىل” دەدى ءسوزىن سالماقتاپ. سول جەردە 1-2 جىلداي جۇمىس ىستەدىم. جامان بولماعان سەكىلدىمىن. بىراق ودان ىلگەرى وسە المادىم، ول تۇرماق ۇلكەن جي­نالىستارعا قاتىسۋىم دا قيىنداپ كەتتى، ىسساپارلارعا شىعاردا مەنىڭ اتى-ءجونىم سىزىلىپ قالاتىن. ونىڭ سىرىن كەيىن ءتۇسىندىم ارينە، ول مەكەمەگە باسشىلىق جاسايتىن مينيستر دە، ونىڭ ورىنباسارى دا اكەمنىڭ جاقىن دوستارى ەكەن. ولار بولسا “دوسىنىڭ” بالاسىن ءار جەرگە “سۇيرەي” بەرۋدەن قاشسا كەرەك. نەسىن قايتالاي بەرەتىنى بار، قۇلشىنىپ تۇرعان جاس جىگىتپىن، ءبىر ورىندا ۇيەلەپ قالعىم كەلمەيتىنى بەلگىلى. بىراق مەنىڭ قىزمەتتىك ءوسۋ جولىم سونىمەن تۇيىق­تالعان-دى. امالسىزدان سول مەكەمەدە 3،5 جىل قىزمەت ىستەدىم دە، 87-ءشى جىلى جالاقىسى الدەقايدا تومەن قىزمەتكە اۋىستىم. وزىمشە بەلسەندى بولعىم-اق كەلىپ ەدى، بىراق ونىم جۇزەگە اسپادى. 3. شىعارماشىلىق ءلاززات ارينە، شىعارماشىلىق شارۋامەن اي­نالىسىپ، ونىڭ ءلاززاتىن مولىنان كور­گەن­گە نە جەتسىن. اكەم سانالى عۇمىرىندا پارتيانىڭ اسا جاۋاپتى جۇمىستارىن مويىنعا جۇكتەسە دە، سونىڭ اراسىنان وزىنە كەرەكتى ۋاقىت تاۋىپ شىعارماشىلىق جۇ­مىس­پەن اينالىساتىن. بارىن بەردى، جازامىن دەگەنىن جازدى، ويدا جۇرگەن تا­قىرىپتارىن قاعاز بەتىنە تولىقتاي ءتۇسى­رىپ كەتتى دەپ ايتا المايمىن. وعان مۇمكىندىگى دە بولماعان شىعار. بىراق سوعان قاراماستان، ارتىنا مول مۇرا قالدىرۋعا تىرىستى. بۇل جولى اكەمنىڭ كىتاپتارىنىڭ مازمۇنىنا، قانداي-قانداي ماسەلەلەردى ءسوز ەتكەنىنە توقتالعىم كەلمەيدى. ول ءسىرا، ادەبيەت­شى­لەردىڭ مىندەتى بولار. ءبىز وسىدان بەس جىل بۇرىن جازۋشى ساپار بايجانوۆتىڭ ءۇش تومدىق پروزالىق شىعارمالار جيناعىن جارىققا شىعاردىق. وعان ءوزىنىڭ جانىنا جاقىن شىعارمالارىن كىرگىزۋگە تىرىستىق. مەن ورىسشا وقىدىم، ۋنيۆەرسيتەتتى دە ورىسشا ءبىتىردىم. بىراق بۇل انا ءتىلىن ءبىل­مەۋگە دەگەن سىلتاۋ ەمەس، بۇل جاعىنان وكى­نى­­شىمدى دە جاسىرا المايمىن. اكەمنىڭ ەل تۇشىنىپ وقىعان دۇنيەلەرىن ەندى-ەندى عا­نا شىن نيەت قويىپ قولعا الا باستادىم. كەيدە قات-قابات شارۋانىڭ قاي­نا­عان ور­تا­سىندا ءجۇرىپ وسىنشا كىتاپتاردى قا­لاي جا­زىپ ۇلگەرگەن دەپ تە تاڭ قالامىن. ء“وز شا­مامدى بىلەمىن، – دەيتىن اكەم، – مەن كلاس­­سيك ەمەسپىن، مەن پۋبلي­تسيست، كوسەم­سوز­­شىمىن”، دەگەنىن دە تالاي مارتە ەستىگەم-ءدى. جاسىم وتىزدان اسا باستاعاندا اكە مەن بالا اراسىنداعى جاقىندىق، تۇسىنىستىك ءوز جەمىسىن بەرە باستادى. مەن ۇلكەندەردىڭ ءتار­بيەسىندە بولدىم دەدىم عوي، وزىمنەن كەيىنگى ءىنى-قارىنداستارىمنىڭ اكە شا­ڭىرا­عىنداعى شۋاقتى كۇندەرىن مىسقالداي قىزعانعان ەمەسپىن. بالكىم، ءسال “سىرتتا” جۇرگەندىگىم مەنى تەز ەسەيتكەن شىعار. ءيا، اكە بالاعا اركەز سىنشى. ول كىسى مەنى الاقانىنا سالىپ باعىپ-قاقپاسا دا، مەنىڭ بولاشاعىمنان ۇلكەن ءۇمىتتى بولعاندىعىن جاقسى تۇسىنەمىن. اۋلەتىمىزدىڭ قات-قابات شارۋالارىن دا بارىنشا بىرگە اقىلداسىپ شەشەتىنبىز. قۇرمەتتى دەمالىسقا شىق­قان­نان كەيىن ءتىپتى جاقىنداستىق، اعا­يىن-تۋىستىڭ مۇڭ-مۇقتاجدارىن دا كوبىنە-كوپ ماعان جۇكتەگەندى ىشتەي ۇناتىپ تۇراتىن. ءومىر عوي، بىرەۋىنىڭ بالاسى جۇمىسقا ورنالاسا الماي جۇرەدى، بىرەۋلەرى وقۋدان شى­عىپ قالادى، بىرەۋىنە ماتەريالدىق كو­مەك قاجەت بولادى. بۇلاردى كەزىندە اكەم ەشكىمگە ايتپاي-اق ءوزى تىندىراتىن. جانە ۇلكەن شارۋا تىندىرىپ تاستادىم دەپ تە مىندەتسىمەيتىن. ال سەنىپ تاپ­سىرىلعان جۇمىستى الىپ جۇرە ال­مايتىندارعا قات­تى رەنجيتىن. اكەمىزدىڭ ءومىر جولى دا تاق­تايداي تەگىس بولدى دەپ تە ايتا الماس ەدى­م. ۇستىنەن ورىنسىز ارىز-شاعىمدار دا جا­زىلىپ جاتتى. سونىڭ بارىنە سالعان جەر­دەن داۋىس كوتەرىپ، شالا ءب ۇلىنىپ اشۋ­لا­نىپ جاتپايتىن. “قۇدەكەڭنىڭ كوزى ءتۇزۋ بول­سىن”، دەيتىن دە ارقا-باسىن كەڭگە سالىپ، ءوز اۋانىمەن جۇرە بەرەتىن. جاقىندىق دەگەننەن شىعادى-اۋ، ءوز قو­لىم ءوز اۋزىما جەتە باستاعان سوڭ تاۋ ەتەگىنەن شاعىنداۋ ءۇي ساتىپ الىپ، وتباسىممەن سوندا تۇردىم. نەگە ەكەندىگىن ءبىل­مەيمىن، اكەم بىزبەن بىرگە سول ۇيدە تۇرۋدى ۇناتاتىن. اسىرەسە، ۇلىم، نەمەرەسى ادىلەتتىڭ ۇستىنە شاڭ جۇقتىرمايتىن. وعان ۇرىسقانداردى كادىمگىدەي جاۋ سانايتىن. ءبىزدىڭ ۇيدە الاڭسىز ەكى اپتاعا دەيىن تۇرعان كەزدەرى بولدى. شىداماعان سوڭ شەشەم تەلەفون سوعادى. “اكەلەرىڭدى ۇيگە جىبەرىڭدەر، ەل-جۇرت قايدا جوعالىپ كەتتى دەپ ىزدەپ جاتىر”، دەپ كادىمگىدەي ءوتىنىش ايتادى. اكەم ەكەۋمىز ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن ارمانسىز سىرلاساتىنبىز، ءومىر، قوعام، اينالامىزداعى تىرشىلىك جايلى تولعانىسقا تولى اڭگىمەلەر شەرتەتىنبىز. سول كۇندەردى قاتتى ساعىنامىن بۇل كۇن، اقىلداساتىن دا ادام جوق... اۋىزەكى تىلدە ايتىلا بەرەتىن “تەگىن ادام ەمەس” دەيتىن ۇيرەنشىكتى تىركەس بار عوي. كەزىندە ونىڭ ماعىناسىنا ءمان بەرمەگەن ەكەم. قازىر ويعا السام كوپ نارسەنىڭ دۇرىس شەشىمىنە ەندى كوز جەتكىزگەندەيمىن. اڭگى­مە­مىزدىڭ ءبىر تۇسىندا اكەم 1997 جىلى جامان اۋرۋعا شالدىقتى دەدىم عوي، جۇدەپ كەتتى، كوز ال­دىمىزدا جاعدايى ناشارلاي باس­تادى. دارىگەرلەر ەشقايدا اپار­ماڭدار، اۋرۋدى ودان ءارى قوز­دىرىپ الاسىڭدار دەپ قۇ­دايدىڭ زارىن قىلدى. كوزى اشىق ادامبىز، تاۋەكەلگە بەل بۋ­دىق تا سىرت ەلگە وپەراتسياعا الىپ باردىق. گەرمانياداعى بىلىكتى پروفەسسور­لار وپەرا­تسيا­دان كەيىن: ء“سىز ساۋىعىپ كەتەسىز، ەڭ كەمى ون-ون بەس جىل ءومىرىڭىز ۇزارادى”، دەگەندى قايتا-قايتا ايتاتىن. اكەم وندايدا جىلى جىميىسپەن كۇلەتىن دە قوياتىن. “ەكى-اق جىل، ەكى جىل ءومىرىمدى ۇزارتسا، مىنا ءدارى­گەرلەردىڭ ناعىز اۋليە بول­عانى”، دەپ ازىلدەيتىن. ون-ون بەس جىل دە­گەندى ءتىپتى اۋزىنا دا الماي­تىن، قۇدايدان سۇراعانى ەكى جىل ەدى. وپەراتسيادان كەيىن ارتىق-كەمى جوق، تۇپ-تۋرا ەكى جىل ءومىر ءسۇردى. نەگە 7، نەگە 8-9 جىل اۋزىنا تۇسپەدى دەپ ويلانامىن عوي كەيىننەن. سوعان قاراعاندا ناعىز اۋليە مەنىڭ اكەم ەكەن! اكەمە سول 1997 جىلدىڭ ما­مى­رىندا اۋىر وپەراتسيا جا­سالدى، ال كەلەر جىلى مەن 40 جاسقا تولدىم. اسا ءبىر اۋىز تول­تىرىپ ايتارلىقتاي وقيعا ەمەس، اكەم اعايىن-تۋىستاردىڭ ارا­سىن­دا بوي جازعىسى كەلدى مە، الدە باسقاداي وي-ماقساتى بولدى ما، بۇل تويدى مەيرامحانادا اتاپ وتەيىك دەدى. مەنىڭ دوس-جاران­دا­رىم، جاقىن-جۋىقتار جينالدى. تاعى دا اكەمنىڭ كورە­گەندىگىن، اۋليەلىگىن ايتا كەتە­يىن. جارىق دۇنيەدەگى ءومىرىنىڭ قانشاعا سوزى­لا­تىندىعىن قالاي سەزىپ بىلگەن دەسەڭشى! الدە ىشكى تۇيسىك­تىڭ اسەرى مە؟.. كوزىنىڭ ءتىرى­سىندە اۋلەت كوشىن ىلگەرى اپا­را­تىن ازاماتقا دا سەنىم ارتقى­سى كەلگەن بولار. مە­نەن دە جاسى ۇلكەن، مەنەن دە ءومىر­دىڭ قۇپيا سىرلارىن كو­بىرەك كورگەن اعايىن-تۋىس ءشۇ­كىر، بارشىلىق ەدى عوي. “باي­جا­نوۆتار اۋلەتىنىڭ تىزگىنىن مۇنان بى­لايعى جەردە ۇلان ۇستايتىن بولادى. كانە، كىمدە قانداي پىكىر بار، قارسى بولساڭدار ول ويلا­رىڭدى دا جا­سىر­ماي اي­تىڭ­دار”، دەپ داستارقان ۇستىندە اعىنان جارىلدى. بالكىم، بىزگە قالدىرعان اكە اماناتى دەگەنىمىز وسى بولار؟! قال-قادى­رىمىزشە سول مىندەتتى ورىنداپ جۇرگەن­دىگىمە تاۋبە دەيمىن. بىرەۋلەر سۇراق قويادى، ساپە­كەڭ قۇر­مەت­تى دەمالىسقا شىق­قان سوڭ ورىنسىز ءوتىپ كەتكەن ۋا­قىت­تىڭ ەسەسىن قايتارۋ ءۇشىن شاما­دان تىس كوپ جۇمىس ىستەدى عوي دەيدى. دەم الۋى كە­رەك ەدى عوي دەيدى. ال مەن مۇلدە ولاي وي­لاماس ەدىم، قايتا اكەم كۇن­دىز-ءتۇنى تى­نىمسىز جۇ­مىس ىستەۋى­نىڭ ارقاسىندا عانا ءومىرىن ۇزارتا ءبىلدى. ول كىسى دەمالىس دەگەندى شىعار­ما­شىلىق ءلاززات دەپ تۇسىنەتىن. ادەمى وي­لا­رى اق قاعاز بە­تىنە دوڭگەلەنىپ ءتۇس­كەن ءسات­تەرى ودان اسقان باقىتتى ادام بول­­مايتىن. ونىسىن ارينە، كۇلاش ءتا­تەمە وقىپ بەرەتىن، قالام­داس-ارىپتەس­تەرىنىڭ دە پىكىر­لەرىن تىڭداي بىلەتىن. شىعارماشىلىق لاززاتقا بولەنۋ دە كەز كەلگەننىڭ ماڭ­دايىنا جازىلماعان. 4. ۇلكەن پاتەر بىزگە بۇيىرمادى نۇرلاننىڭ ۇلكەنىن باۋىرىنا باستى. ماناس اتتى ۇرپاعى اكەم قىرعىز جەرىندە دەم الىپ جاتقاندا دۇنيەگە كەلگەن-ءدى. نۇرلان مەنەن دە، ەرلاننان دا بۇرىن ءۇي­لەندى. تۇڭ­عىش نەمەرەسىنىڭ حابارىن ەس­تىگەندە اكەم ءجۇ­رەگى جارىلارداي قاتتى قۋان­دى. نەمەرەسىنە باتىردىڭ اتىن قويۋ قاجەت بولسا، بىزدە دە باتىرلار جەتكىلىكتى ەدى عوي. بۇل دا جاقسى ىرىمعا جورى­عان­دىعى شىعار، تاۋبە، ماناستان كەيىن دە تالاي نەمەرەلەرى ءومىر ەسىگىن اشتى عوي. ءوزى كوزى تىرىسىندە سەگىز نە­مە­رەسىن كورىپ كەتتى. ءۇش نەمەرەسى وتاۋ قۇر­دى. سونىڭ ءبىرىنىڭ تويىنا قاتىسا الماعانى عانا وكىنىشتى. قۇداي تىلەگىن وڭعارىپ، 1983-1984 جىل­دا­رى، ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ءتورت بىردەي ۇر­پ­ا­عىنان ءتورت نەمەرە ءسۇيدى. سەنبى، جەك­سەنبى كۇندەرى سول نەمەرەلەرىن ۇيىنە جينايتىن دا، ۋاقىتىنىڭ تاپشىلىعىنا قا­­راماي سولارعا دا كادىمگىدەي كوڭىل ءبو­لەتىن. مە­نىڭ ۇلىم ادىلەتتى ءتىپتى جاقسى كور­دى. از­داپ ەركەلەۋ بولىپ ءوستى، سوسىن كىشكەنە “دۇ­رىس ءجۇر، جۇگىرمە، وزگەلەرگە تيىسپە” دە­گەندەي ەسكەرتۋ جاسايمىز عوي. ءبىزدىڭ ول ەسكەرت­پە­مىزدى دە قاباق شىتا قابىلدايتىن: “بۇل بالاعا ۇرىسپاڭدار، بۇل تەگىن بالا ەمەس”، دەپ ەسكەرتەتىن. ء“سىز ءبىزدى قالاي قاتتى ۇستا­دى­ڭىز، بۇلارعا سو­نىڭ وتىز پايىزىن جاسا­عانىمىز جوق قوي”، دەگەنىمىزگە پالەندەي قۇلاق اسا قويمايتىن. ەرلان مەن قارىنداسىم نازىم عانا اكە جولىن جالعاستىرىپ جۋرناليستىك مامان­دىقتى تاڭدادى، نۇرلان – قارجى سالا­سىنىڭ مامانى. ايتايىن دەگەنىم، اكەم تۋمىسىنان ينتەرناتسيوناليست-ءتى، ءتىرى جاندى ۇلتىنا قاراپ بولمەيتىن، بەرتىنگە دەيىن جۇزگە، رۋعا ءبولىنۋدى دە ىشتەي ۇناتپاي ءجۇردى. سان ءتۇرلى مىنەزدى ادامدار بولادى عوي، اكەم­نىڭ قاي وبلىستىڭ تۋماسى ەكەندىگىن دە ايىرا ال­ماي جۇرەتىندەر جەتكىلىكتى ەدى. سۇ­را­عاندارعا: “ونىڭ قاجەتى قانشا؟” دەپ بىردەن بەتىن قايىرىپ تاس­تاي­تىن. اكەم باي­دىڭ تۇ­قىمى بولعان. اتا-اجەسى 28-ءشى جىلعى كامپەس­كەگە ۇشى­راعان، قۋعىن-سۇرگىندى دە كوپ كور­گەن. ال ءوزى جام­بىل وبلىسىنىڭ جەرىندە ومىرگە كەلگەن، اكە-شەشەسى كوشىپ-قونىپ ءجۇ­رىپ، اقىرى الماتى وبلىسىنا تۇراقتاعان. سا­پار دەگەن ەسىمنىڭ بەرىلۋى دە تەگىن ەمەس-ءتى. 76-نىڭ جەلتوقسانىندا اتام قايتىس بولدى. اكەم قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قارا شا­ڭى­راعى – “سوتسياليستىك قازاق­ستاننىڭ” باس رەداكتورى. اسقا قارا قۇرىم ەل جي­نالدى. سوندا سەمەي وڭىرىنەن كەلگەن ءبىر اقساقال مەنى جەكە بولمەگە شاقىرىپ الىپ، ءبىز­دىڭ اتامە­كە­نىمىز تۋرالى بۇرىن-سوڭدى ەس­تى­مەگەن تالاي-تالاي تۇشىمدى ءاڭ­گىمەلەر ايت­تى. ءبىزدىڭ اتا-با­با­مىز­دىڭ سۇيەگىنىڭ شىڭ­عىستاۋ بوكتەرىندەگى قۇن­دىزدىدا جاتقان­دىعىن العاش رەت سوندا ەستىدىم. كەيىن جۇرت اياعى باسىلعان سوڭ اكەم­نەن شىم-شىمداپ وسى جايدىڭ ان­ىق-قانىعىن سۇراي­مىن عوي. سونداعى ايت­قانى: “سەن قازاقسىڭ، سۇراعاندارعا قازاق­پىن دە دە جۇرە بەر. مۇنان ارتىق سا­عان قانداي ابىروي-اتاق كەرەك!” دەي­تىن. ۇلى ابايدىڭ 150 جىلدىعىندا سە­مەي ءوڭىرىن­دە ۇلان-اسىر ءدۇبىرلى توي وتكەندىگى كۇللى جۇرتقا بەلگىلى. سوندا اكەم اتا­مە-كەنگە بارىپ، ارۋاقتارعا دۇعا باعىشتا­تۋ­دىڭ رەتى ەندى كەلدى دەگەندەي، بالا-شاعاسىن ەكى ءما­شي­نەگە سا­لىپ الىپ، شىڭعىستاۋعا بارىپ قايتتى. مەن بارا الما­دىم، سونىڭ الدىندا عانا ءما­شينەمىز سوعىلىپ جا­را­لا­نىپ قال­عان­مىن. “ساعان ساقتا­نىپ ءجۇرۋ كەرەك، ءبى­رىن­شى ەسكەرتۋ ال­دىڭ، ەندىگى جولى اباي بول”، دەدى دە تاستاپ كەتتى. بىرىمىزدەن سوڭ ءبىرىمىز ەر جەتتىك. ءبىزدىڭ ۇيلەنىپ، وتاۋ قۇرۋىمىز تۋرالى دا ءۇي-ىشىندە ارا-كىدىك اڭگىمەلەر ايتىلا با­ستادى. كۇلاش تاتەمنىڭ ارمان-ماقساتىن ءتۇسى­نە­مىن. ءوسىپ-ونگەن، كورگەنى مول، ەلگە بەلگىلى ادام­دارمەن قۇدا-جەك­جات بولساق دەيدى عوي باياعى. اكەممەن تون­نىڭ ىشكى باۋىنداي قا­رىم-قاتىناستا جۇرگەن دوس-جاراندارىنىڭ ۇل-قىزدارى دا بىزبەن بىرگە ەسەيىپ قالعان-دى. اكەم سونىڭ ءبىرىن دە تىڭدامادى، كۇننەن-كۇن­گە كۇشەيىپ كەلە جاتقان “پرو­بلە­ماعا” ءبىر­دەن نۇكتە قويدى. “كىمنىڭ قىزى بول­سا ونىڭ قىزى بولسىن، ەڭ باستىسى –ۇلكەن جۇرەكتى تازا ادام بولسا بولعانى. سۇيىكتى جارلارىڭدى وزدەرىڭ تاڭداڭدار، ءبىز ەمەس، ونىمەن سەندەر تۇراسىڭدار”، دەپ بىزگە دە بىردەن “بوستاندىق” جاريا­لاپ جىبەردى. بەينە... اكە بەينەسى! جاقسى ادام­نىڭ وبرازى كۇن وتكەن سايىن الىس­تا­مايدى، كۇن وتكەن سايىن جاقىنداي ءتۇ­سەدى ەكەن. سوڭعى ۋاقىت بەدەرىندە وسى قۇ­بىلىستى انىق اڭعارعاندايمىن. اكەم­نىڭ ەستە قالعان ءاربىر قيمىل-قوز­عا­لىسى قىمبات، ءتىپتى ەلەۋسىزدەۋ دەگەن ءىس-ارەكەتىنىڭ ءوزى ۇلگى-ونەگە بولىپ جا­دى­مىزدا ماڭگىلىك ساقتالىپ قالىپتى. جانە سولاردى بۇگىنگى كۇننىڭ بەزبە­نى­مەن تارازىلاپ كورگەندە اكە بەينەسى ودان ءارى سومدالادى، ودان ءارى بيىكتەيدى. ءبىزدىڭ بۇرىن ورتالىق كومي­­تەت­­تىڭ مەنشىگىندەگى ەكى بولمەلى شاعىنداۋ عانا ساياجايىمىز بولاتىن. ۇلكەن وتباسى ءۇشىن مۇنىڭ تارلىق ەتەتىنى راس-تى. جاز بويى سوندا تۇراتىنبىز. جەتپىسىنشى جىل­دىڭ باسىندا اكەم اعا گازەتتىڭ باس­شى­لىعىنا اۋىسقان سوڭ لاۋازىمدى قىز­مەت­كەرلەرگە بەرىلەتىن كەڭدەۋ دەمالىس ۇيىنە كوشىڭىز دەيدى عوي. ارينە، كەڭ جاي­عا كوشىپ العانعا نە جەتسىن. نەگە ەكەن­­دىگىن قايدام، اكەم جەمە-جەمگە كەل­گەندە ءبىز قالاعان قىزمەتتىك ۇيگە قونىس­تانۋدى قالامادى. بىرەۋدەن تار­تىپ العان جوق، ءبارى زاڭ شەڭبەرىنەن اس­پاي­تىن تىرشىلىك قوي. “قالاي بولدى؟” دەپ سۇ­رايمىز تىقاقتاپ. بىزدەر ءۇشىن اكەم­نىڭ جا­ۋابى دا قىزىق: “بۇل قىزمەتتە قانشا تۇرار دەيسىڭدەر. ويدا-جوقتا بوساي قالساق، سول ەسكى ساياجايىمىزعا دا جەتە الماي قالىپ جۇرەرمىز. ۇيرەنىسكەن مەكەن-جا­يىمىزدى اۋىستىرماي-اق قويالىق”، دەپ قاراپ تۇر. قازاققا پاتەر ماسەلەسى قايدان شە­شىل­گەن. ءبىز ءۇشىن ءسال تۇسىنىكسىزدەۋ بول­عان تاعى ءبىر جاعدايدى باستان كەشتىك. ال­ماتىنىڭ كورىكتى ءبىر جەرىنەن شىعار­ما­­شىلىق وداق باسشىلارىنا ارناپ جا­ڭادان كەلىسكەن ءۇي سالىنىپ جاتقان-دى. اكەم سول ۇيدەن ءتورت بولمەلى پاتەر الا­تىن بولعان. الدىن الا الاتىن پاتە­رى­مىزدى دە ءبارىمىز كورىپ شىقتىق. بىزگە ۇناعاندا قانداي، تۇرعان جەرى دە كەرەمەت. وكى­نىشتىسى، سول پاتەر بىزگە بۇيىرمادى. ماسەلە بىلاي بولعان; قازاقستانعا “پراۆدانىڭ” مەنشىكتى ءتىلشىسى جاڭادان قىزمەت بابىمەن كەلىپ جاتادى. اكەم جۋرناليستەر وداعىنىڭ توراعاسى عوي، جاۋاپتىلىقتى مويىننان قالاي سى­پى­رىپ تاستاسىن. تىلشىگە پاتەر كەرەك. ءبى­راق ول ۋاقىتشا ادام عوي، ال تاقا قي­نا­­لىپ بارا جاتسا ءبىز تۇرعان ەسكى پاتەردى ءجون­­دەپ بەرۋگە نەگە بولماسىن. باسقا ادام بول­عاندا بۇل جاعدايدى قالاي ويلاس­­­تىرارىن كىم ءبىلسىن، اكەم سوزگە كەل­­مەستەن: “پراۆدانىڭ” تىلشىسىنە مەنىڭ جاڭا پاتەرىمدى بەرىڭىزدەر”، دەپتى. ءبىر جاعىنان كۇلكىلى. ال اكەم وعان كوپ قينالا قويماعانداي پيعىل تانىتتى. 5. ء“سىزدى جاقسى كورەتىنمىن، اكە!” جاس ادامنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى كوبىرەك بولادى عوي. كەيدە ۇيگە ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ورالاتىنبىز. ۇيقى قانبايدى. بىراق اكەم ونى ەلەمەيتىن، ول تۇرماق جاڭبىر جاۋىپ تۇر ما، قار جاۋىپ تۇر ما، ءبارىبىر ءبىزدى “تۇرىڭدار” دەيتىن ءبىر اۋىز “كومان­داسىمەن” وياتىپ الاتىن دا، اپىل-عۇپىل كيىنىپ ستاديوننان تابى­لا­تىن. جۇگىرەتىن، فۋتبول، بادمين­تون وي­ناي­­تىن­بىز. اكەم بادمينتون ويناۋدىڭ شەبەرى ەدى. كۇلاش تاتەم ەكەۋى وينا­عان­دا جۇرت كادىمگىدەي تاڭ قالاتىن. شي­راق­تىقتى، جيناقىلىقتى، ەپتىلىكتى جا­نى سۇيەتىن. ءبارىمىزدى سپورتقا ەرتەرەك باۋ­لىدى. مەن ءتىپتى ءۇشىنشى سى­نىپ­تا وقىپ جۇرگەندە فۋتبول سەكتسياسىنا قا­تىستىم. سودان جەتى جىل بويى قول ءۇز­گەنىم جوق. قالالىق، رەس­پۋب­­لي­كالىق فۋت­­بول قۇراما كوماندا­لارىنىڭ قا­تارىنا قا­بىل­داندىم. اكەگە بالاسىنىڭ كىش­كەنتاي جەتىستىگىنىڭ ءوزى ۇلكەن قۋا­نىش قوي، الدىن الا مەنەن قا­شان فۋت­بول وينايتىنىمدى سۇراپ بىلەتىن. ءبىر قاراسام، اكەم ءبىر توپ جول­­داستارىمەن مەنىڭ فۋتبول ويناعا­نىم­دى قىزىقتاپ، تريبۋنادا وتىرعانىن كورەتىنمىن. تاعى ءبىر كوڭىلىمە ۇنايتىنى اكەم ءوزىم دەگەن جولداستارىنا بارىنشا ادال ەدى، ولارمەن ارالارىنان قىل وتپەيتىندەي دوس بولىپ ءوتتى. ناعىز دوستىقتى دا سول كىسىلەردىڭ اراسىنان كورەتىنمىن. قازاق ءسوز ونەرىنە وشپەستەي ءىز قالدىرعان كاكىمجان قازىباەۆ، ۇزاق باعاەۆ، شەريازدان ەلەۋ­كە­نوۆ، كامال سمايىلوۆ، مۇقان ماما­جا­نوۆپەن قۇشاقتارى اجىراعان جوق، باي­مىرزا داۋرەنبەكوۆ، قابىش ءۋايىسوۆ، قۋات­جان دوسجانوۆ، تولەۋحان كەنجەباەۆ، كەكىل­باي نۇسىپبەكوۆ، مولدابەك شول­پانباەۆ، سامراتبەك كارىباەۆ، اناربەك ايت­باەۆ، ءجۇنىس بەكتەپوۆ، عافۋ قا­يىر­بەكوۆ، كەمەل توقاەۆ، تورەگەلدى شار­مانوۆ، ءداۋىرحان ايداروۆ تا اكەمنىڭ اۋىز تولتىرىپ ايتاتىن ناعىز دوستارى-تىن. بۇگىندەرى بۇل كىسىلەردىڭ كوبى ومىردەن وزعان، بىراق ولاردان تاراعان ۇرپاقپەن دوستىعىمىز، باۋىرمالدىعىمىز جاراس­قان، ءبىر-ءبىرىمىزدى جاقسى بىلەمىز.. وسى تولعانىستىڭ ءبىر تۇسىندا با­لا­لارىمنىڭ مەن قايدا جۇرمەيىن، قاي­دا بولمايىن ورايىن كەلتىرىپ، تەلەفون ارقىلى بولسىن، جۇزبە-ءجۇز كەزدەسكەندە بولسىن: “اكە، ءبىز ءسىزدى جاقسى كورەمىز!” دەيتىن جۇرەك جادىراتار جاقسى سوزدەرىن ۇنەمى قۇلاعىما جەتكىزىپ تۇرا­تىن­دىعىن ايتتىم عوي. ءيا، بالا اكەسىن جەك كورۋشى مە ەدى، اكە دە بالا د­ە­گەن­دە ەتىنەن ەت كەسىپ بەرۋگە دايىن تۇرادى. بۇل ارانى تارقاتىپ ايتا باستاساڭىز اڭگىمە ءتىپتى تۇگەسىلمەيدى. بىرىنەن ءبىرى جالعاسىپ كەتە بەرەدى. مەن دە شىنىمەن اكەمدى جاقسى كورەتىنمىن. سول ۇلكەندەردىڭ تاربيە­سىندە بولعاندىقتىڭ اسەرى بولار، كوزىنىڭ تىرىسىندە سول جالعىز اۋىز ءسوزدى دە ەستىرتىپ ايتا المادىم. ءبال­كىم، ىشىمنەن مىڭ-سان مارتە قايتال­اعان دا شىعار­مىن. ونى كىم ساناپتى. بۇگىن... اكە مەرەيتويىنىڭ قارسا­ڭىن­دا سول پارىزدى وتەۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ءتارىزدى. ءسىزدى جاقسى كورەتىنمىن، اكە!.. بۇل ءسوزدى ول كىسى ءبارىبىر ەستيدى.ىشكى تۇيسىك سوعان مەڭزەيدى. ەستيدى. ەستىگەندە ورنىنان ءبىر اۋناپ تۇسەر. ءبىزدىڭ قولدان ودان باسقا نە كەلەدى؟! ۇلان بايجانوۆ. _____________________________________________________ سۋرەتتەردە: س.بايجانوۆ جانە ۇلى ۇلان، 1968 ج; ساپەكەڭ نەمەرەسىمەن بىرگە. اۆتور تۋرالى انىقتاما: ۇلان ساپار ۇلى بايجانوۆ 1958 جىلى  تۋعان. قازمۋ-ءدىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. 1987-1991  جىلدارى الماتى قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مەم­لە­كەتتىك-قۇقىقتىق ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن ات­قاردى. 1991-1995 جىلدارى الماتى قالاسىنداعى ءادى­لەت باسقارماسىنىڭ باستىعى جانە ادىلەت مي­نيسترلىگىنىڭ القا مۇشەسى بولدى. 1997-1999 جىل­دارى “قازاقتەلەكوم” اق ۆيتسە-پرەزيدەنتى، 1999-2002  جىلدارى قر مەملەكەتتىك كىرىس مينيسترلىگىنىڭ ۆيتسە-ءمينيسترى، ال 2003  جىلدان 2008 جىلعا دەيىن “قازمۇنايگاز” اق اتقارۋشى ديرەكتورى، “قاز­مۇنايتەڭىز” اق باس ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، “قازمۇنايگازكونسالتينگ” اق پرەزيدەنتى، “قاز­مۇنايگاز” ۇك اق اپپارات باسشىسى جانە بيزنەستى قول­داۋ مەن قۇقىقتىق قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى ۆيتسە-پرەزيدەنتى قىز­مەتتەرىن اتقاردى. قازىر “سامۇرىق-قازىنا” اق باسقارۋشى ديرەكتورى.