ماسس-مەديا زاڭىنىڭ جوباسى

جاڭا مەدياعا نىق قادام

راس، سوڭعى جىلدارى ءداستۇرلى باق-تىڭ باعىتى كونتسەپتۋالدى تۇرعىدا وزگە­­رىپ جاتىر. جاڭا مەديا تۇسىنىگى قا­­لىپ­تاستى. بۇل رەتتە مەديا زاڭنا­ما­نى قايتا قاراۋ ۋاقىت تالابىنان تۋىن­­­داعانىن اتاپ وتكەن ءجون. اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى دارحان قىدىرالىنىڭ ايتۋىنشا، حالىقارالىق تاجىري­بەلەر ەسكەرىلىپ، ماسس-مەديا تۋرالى زاڭ جۇرتشىلىق تالقىلاۋىنا شىعا­رىلعان. زاڭ جوباسىن ازىرلەۋگە بىلىكتى زاڭ­گەرلەر مەن ساراپشىلار تارتىلعان.

– زاڭ جوباسى اياسىندا جۋرناليستەردىڭ مارتە­بەسىن كوتەرۋ، مەملەكەتتىك اقپارات­تىق ساياساتتى قارجىلاندىرۋ تەتىكتەرىن رەفورمالاۋ، ءوزىن ءوزى رەتتەۋ ينستيتۋتتارىن دامىتۋ، تەلەراديو حابارلارىن تاراتۋ سالاسىنداعى ترەندتەردى وزگەرتۋ جوسپارلانعان. اقپاراتقا قول جەتكىزۋ ماسە­لەلەرى تۋرالى زاڭعا تۇزەتۋلەر ازىر­لەندى. ۇسىنىلعان وزگەرىستەر ازامات­تاردىڭ اقپاراتقا قول جەتكىزۋ قۇقى­عىن زاڭسىز شەكتەيتىن مەملەكەتتىك ور­گان­داردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن كۇشەي­تەدى. سونداي-اق گازەتتەردى تاراتاتىن «قازپوشتا» مەن قاعازدى ءبىر كوزدەن تى­كەلەي جەتكىزۋ ماسەلەسى بويىنشا دا ال­داعى ۋاقىتتا كەلىسىمدەرگە قول جەت­كىزەمىز. تەك زاڭناما ەمەس، وقىتۋ ماسەلە­سى دە نازاردان تىس قالماۋى قاجەت. ويتكەنى مەدياساۋاتتىلىق بارىمىزگە قاجەت. جۋرناليستەرگە ءبىلىم كەرەك. مەديا­عا ءتۇرلى شابۋىل جاسالىپ جاتادى. ماني­پۋلياتسياعا ءوزىمىز ءتۇسىپ قالماۋ ءۇشىن اق پەن قارانى اجىراتا الاتىن دەڭگەيدە بولۋىمىز كەرەك. سوندىقتان قولىنا قالام ۇستاعان جاندار ءاردايىم شىندىقتىڭ جاعىندا ءجۇرۋى ءتيىس. قازىرگى ۋاقىتتا جۋرناليستەرگە ارنالعان باسقوسۋلاردى كو­بەي­تىپ جاتىرمىز. مۇنىڭ بارلىعى تا­جىريبە الماسۋ، بىلىكتىلىكتى كوتەرۋ ءۇشىن ماڭىزدى. اقپاراتتىق دوكترينا تالقى­لاۋ­دان ءوتتى، سونداي-اق اقپارات سالاسىن دامىتۋدىڭ 2023-2027 جىلدارعا ار­نالعان تۇجىرىمداماسىن دايىنداۋعا كىرىستىك، – دەيدى مينيستر.

جەدەل اقپارات ناتيجەگە جەتەلەيدى

زاڭ جوباسى كوپشىلىكتىڭ تالقىلاۋى­نا شىعارىلعاندىقتان، قۇجات مازمۇنى­مەن كەز كەلگەن ادام تانىسىپ، پىكىر قال­دىرا الادى. اشىق نقا سايتىندا جاريا­لانعان زاڭ جوباسىنىڭ تۇجىرىم­دا­­ماسىمەن ءبىز دە تانىسىپ شىقتىق. قۇجات 78 باپتان تۇرادى ەكەن.

كوپشىلىكتىڭ تۇسىنبەي وتىرعانى – 33-باپ. ء«باسپاسوز كارتاسى» دەپ اتالادى جانە ونداي كارتاسى بار تىلشىگە 35-باپ ء(«باسپاسوز كارتاسىن العان ءجۋرناليستىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى») ارقىلى جەكە قۇقىق بەرىلگەن. بۇل ء«جۋرناليستىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى» دەپ اتالاتىن 28-باپتان نەگە بولەكتەنگەنىن تۇسىنە المادىق، دەيدى جۋرناليستەر.

بۇعان دەيىن جۋرناليستەر مەملە­كەت­تىك ورگانداردان اقپارات الۋ ماسە­لە­سىن ءجيى كو­تەرىپ ءجۇردى. اقپارات جەدەل بەرىل­مەگەندىكتەن، ماقالانىڭ ماڭىزدىلىعى جويىلىپ، تۇرعىندار دا جەدەل اقپاراتتان قاعىلاتىن. قازىر ءجۋرناليستىڭ اقپاراتقا قولجەتىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماڭىزدى قادامداردىڭ ءبىرى بولىپ تۇر. بۇل رەتتە، زاڭ جوباسىندا سۇرانىس حاتقا جاۋاپ بەرۋ مەرزىمىن قىسقارتۋ كوزدەلىپ وتىر. قولدانىستاعى نورمادا ول 7 كۇن بولسا، ۇسىنىلعان قۇجات­تا 5 كۇن دەپ كورسەتىلگەن. بۇل اري­نە، باق وكىلدەرى ءۇشىن زاڭ جوباسىنىڭ جاعىم­دى ءبىر تۇسى.

قۇجاتتا ءسوز، شىعارماشىلىق بوستان­دى­عىنا، ءوز كوزقاراستارى مەن سەنiمدەرiن باسپا ارقىلى جانە وزگە دە نىساندا بiلدiرۋگە، اقپاراتتاردى زاڭدا تىيىم سالىنباعان كەز كەلگەن ادiسپەن الۋعا جانە تاراتۋعا كونستيتۋتسيادا كە­پiل­دiك بەرiلگەنى نازارعا الىنعان. مەم­لەكەتتىك ورگاندار، قوعامدىق بىرلەس­تىكتەر، لاۋازىمدى ادامدار، ماسس-مەديا ءاربiر ازاماتتى ونىڭ قۇقىعى مەن مۇد­دە­سiنە قاتىستى قۇجاتتارمەن، شەشiم­دەرمەن جانە اقپارات كوزدەرiمەن تانىسۋ مۇمكiندiگiن قامتاماسىز ەتۋگە مiندەتتi. بۇل رەتتە ماسس-مەديا تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىلدى ىسكە اسىراتىن مەملەكەتتىك ورگاندارعا جاردەمدەسۋگە مىندەتتى. مەملەكەتتiك قۇپيالاردى نە­مە­سە زاڭمەن قورعالاتىن وزگە دە قۇ­پيا­نى قۇرايتىن مالiمەتتەردi جاريا eتۋگە، ەكسترەميزمدى نەمەسە تەرروريزمدi ناسي­حاتتاۋعا جانە اقتاۋعا، تەرروريزمگە قارسى وپەراتسيالاردى جۇرگiزۋ كەزە­ڭىن­دە ولاردىڭ تەحنيكالىق تاسiلدەرi مەن تاكتيكاسىن اشاتىن اقپاراتتى تاراتۋعا، ەسىرتكى، پسيحوتروپتىق زاتتاردى، سول تەكتەستەر مەن پرەكۋرسورلاردى، جا­رىل­­عىش زاتتار مەن قولدان جاسالعان قۇ­رىلعىلار، سونداي-اق قاتىگەزدىكتى، زورلىق-زومبىلىقتى جانە پورنوگرافيا­نى ناسيحاتتاۋعا تىيىم سالىنادى.

سونداي-اق قۇجاتتا وسى زاڭنىڭ ماق­ساتى ءۇشىن بۇقارالىق اقپارات قۇ­رال­دارى جانە بۇقارالىق كوممۋنيكا­تسيا قۇرالدارىندا ناسيحاتتاۋ دەپ قا­زاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭنا­ما­سىن­دا تى­­­يىم سالىنعان اقپارات تۋرالى قوعامدىق وڭ پىكىردى قالىپتاستىرۋ جانە (نەمەسە) شەكتەۋسىز ادامدار توبىن قۇقىققا قارسى ارەكەت جاساۋعا نەمەسە ارەكەتسىزدىككە يتەر­مەلەۋ ءۇشىن كوزقاراس، فاكتىلەر، دا­لەل­­دەر جانە وزگە دە، ونىڭ ىشىندە ادەيى بۇر­مالانعان اقپاراتتى تاراتۋ تۇسىنى­لە­تىنى ەسكەرتىلگەن.

قۇجاتتا ماسس-مەديا سالاسىنداعى مەملە­كەت­تىك رەتتەۋ مەن ۋاكىلەتتى ورگان­دار­­دىڭ قۇزىرەتى دە قاراستىرىلعان. بۇعان قوسا زاڭ جوباسىندا بالالاردى تەلە-راديوباعدارلامالاردى تاراتۋ كەزىندە قورعاۋ ماسەلەسى دە كوتەرىلگەن. اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيستر­لىگى قولدانىستاعى «بۇقارالىق اقپا­رات قۇرالدارى تۋرالى» قر زاڭى ەسكىر­گەنىن، قازىرگى زاماننىڭ لەگىنە سايكەس كەلمەيتىنىن جانە ماسس-مەديا سالا­سىن­­داعى قوعامدىق قاتىناستاردىڭ قازىرگى زامانعى تالاپتارىن تولىق قانا­عات­تاندىرمايتىنىن ەسكەرە كەلە، ءسوز بوس­­تاندىعى قۇقىعىن نىعايتۋعا جانە قام­تاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان مەملە­كەتتىڭ جاڭا قاعيداتتارى مەن كەپىل­دىك­تەرىنە نەگىزدەلگەن قازاقستاندا وسى قۇقىقتى شەكتەۋدىڭ ناقتى شارتتارىن، ەڭ الدىمەن، ينتەرنەت جەلىسىنىڭ سەگمەنتىندە قامتيتىن زاڭ قابىلداۋ قاجەت ەكەنىن العا تارتىپ وتىر. وسىعان وراي جاڭا زاڭدا ءسوز بوستاندىعى، پىكىر ءپليۋراليزمى مەن مەملەكەتتىك قاۋىپ­سىز­دىكتى، قوعامدىق ءتار­تىپتى، حالىق­تىڭ دەن­ساۋلىعى مەن ونە­گەسىن قالىپ­تاس­تى­رۋعا باعىتتالعان قا­جەتتى شەكتەۋلەر ارا­سىن­دا­عى تەپە-تەڭ­دىكتى بەلگى­لەي­تىن تۇبە­گەيلى جاڭا سحەمانى بەكىتۋ ۇسى­نىل­عان.

جاڭا زاڭ – قوعامنىڭ تالابى

شىن مانىندە، جۋرناليستەردىڭ تەك قۇقىقتىق مارتەبەسى ەمەس، ولاردىڭ قوعامدا الاتىن ورنى انىق بولۋى كەرەك. مۇنداي زاڭى جوق ەلدەر دە بار. بىراق ءبىزدىڭ ەلدەگى جاعدايعا قاراساق، زاڭ قاجەت. ويتكەنى جاڭا قوعامنىڭ جاڭا تالاپتارى بار. سونى ەسكەرۋىمىز كەرەك. «ماسس-مەديا تۋرالى» زاڭدا تەك جۋرناليستەر ەمەس، ولارعا دەگەن قوعامنىڭ قاتىناسى دا رەتتەلۋگە ءتيىس. سول ءۇشىن دە ول كوكەيكەستى. بۇل زاڭدا تاۋەلسىز، تاۋەلدى جۋرناليست دەگەن ۇعىم بولماۋى كەرەك. انىعىن ايتساق، بۇلار – سوتسياليستىك قوعامنان قالعان تۇسىنىك. جۋرناليست حالىقتىڭ تىلەگىن، مۇڭ-مۇقتاجىن جەتكىزىپ، شىندىقتى وبەكتيۆتى تۇردە جاريالاپ وتىرۋعا مىندەتتى. شىن مانىندە، بيلىك پەن حالىققا ىقپالى بولاتىن باق وكىلدەرىنە مەملەكەت قولايلى جاعداي جاساۋعا ءتيىس. زاڭنىڭ ەڭ نەگىزگى مىندەتى دە وسىدان ءوربيدى. سوندىقتان ءبىز اتالعان زاڭ جوباسىن جۋرناليستەردى كەڭ اۋقىمدا تالقىلاۋىن قالار ەدىك. كاسىبي مامانداردىڭ پىكىر-ۇسىنىسىن ەنگىزۋ ماڭىزدى.

دارحان مىڭباي،
ءماجىلىس دەپۋتاتى

ءجۋرناليستىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى نازارعا الىنسا...

بۇگىندە بارلىق قازاق گازەتتەرىنىڭ ءوز سايتى بار. ولاردىڭ بىرقاتارى اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگىندە اقپارات اگەنتتىگى – پورتال رەتىندە تىر­كەل­­گەن. مۇنداي پورتالداردى كۇن سا­يىن كوپتەگەن ماتەريال جاريالانادى. رەيتينگ انىقتاۋداعى كەيبىر ولقىلىق­تار­عا قاراماستان، سايتقا كىرۋشىلەر سانى كوبەيىپ كەلەدى. دەمەك قازاقشا كونتەنتكە سۇرانىس ارتىپ جاتىر. سايت گازەتكە قاراعاندا اقپاراتتى جىلدام تاراتادى. اۋديتورياسى دا اۋقىمدى. تەلەۆيزيا ءونىمىن دە دايىنداي الادى.

«Jas Qazaq» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى سرايىل سمايىلدىڭ ايتۋىنشا، گازەت سايتىنداعى «Jas Qazaq TV» تاپسىرىس بويىنشا ۆيدەوسيۋجەت، روليك، دەرەكتى فيلم ءتۇسىرىپ ءجۇر. «تەلەجۋرناليست رە­تىن­دە دە ايتايىن، ساپاسى باسقالاردان كەم تۇسپەيدى. گازەتتەر جانىنداعى وسىنداي سايتتاردى جەكە باق رەتىندە قاراستىرىپ، ەگەر ولاردىڭ رەيتينگى، كۇندەلىكتى سايتقا كىرۋشىلەر كورسەتكىشى بويىنشا تالاپقا ساي كەلىپ جاتسا، نەگە تاپسىرىس بەرمەسكە؟ بۇل قازاق­تىلدى سايت­­تاردىڭ ماتەريالدىق جاعدايى­نىڭ جاق­سارۋىنا، ەڭ باستىسى، ولار­دىڭ اق­پارات كەڭىستىگىندە باسەكەگە قابى­لەت­تى بولۋى ءۇشىن كوبىرەك ىزدەنۋىنە، مەم­لەكەتتىك تىل­دە ساپالى دۇنيەلەردى كوبى­رەك دايىنداۋى­­نا ىقپال ەتەر ەدى.

كوپتەن بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان جۋرناليست مارتەبەسى جونىندە. قازىر بىزدەگى جۋرناليستىك ۇيىمدار بەلسەندى ەمەس، اركىم ءوز بەتىمەن ءجۇر. كەيبىر ەلدەردەگىدەي، تىكەلەي ءتىلشى قاۋىمنىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشۋمەن اينالىساتىن كاسىپوداق ۇيىمى دا جوق. مەن 10 جىل بويى تۇركيانىڭ مەملەكەتتىك اقپارات اگەنتتىگىندە («Anadolu») ءتىلشى بولىپ جۇمىس ىستەدىم. سوندا كورگەنىم – بۇل ەلدە جۋرناليستەر كاسىپوداقتىڭ قولداۋىنا قوسا، ۇكىمەت تاراپىنان كوزدەلگەن قوعامدىق كولىكتە تەگىن ءجۇرۋ، مۋزەي، كورمە سەكىلدى مادەنيەت نىساندارىنا تەگىن كىرۋ، كوممۋنالدىق تولەماقى بويىنشا جەڭىلدىكتەرگە يە. ازەر­بايجاندا تەك جۋرناليستەرگە ار­­نا­ل­عان تۇرعىن ۇيلەر سالىنىپ جاتىر. بىزدە وسىنىڭ ءبارى بولماسا دا، ءتىلشى اعايىننىڭ باسپاناعا جەڭىلدىكپەن قول جەتكىزۋى جانە قىزمەت بارىسىندا قو­عام­دىق كولىكتى تەگىن پايدالانۋى سياقتى ماسەلەلەر وڭ شەشىمىن تاپسا، دۇرىس بولار ەدى»، دەيدى سرايىل سمايىل.

«ماسس-مەديا تۋرالى» زاڭ جوباسىن ازىرلەۋ بويىنشا قۇرىلعان جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسى جۇلدىز ءابدىلدانىڭ ايتۋىنشا، زاڭ جوباسىنىڭ قازاقشا ءماتىنى پىسىقتاي ءتۇسۋدى قاجەت ەتەدى. «اتام زاماننان تىلشىلەر قوسىنى دەپ ءجۇر ەدىك، ەندى ول «كوررەسپوندەنتتىك پۋنكت» بولىپ كەتىپتى. كالكا اۋدارما كوپ. مازمۇنىنا كەلسەك، بىرىنشىدەن، جۋرناليستەرگە كارتا بەرۋ دەگەن تۇسى­نىك­سىز. فريلانستا جۇرگەن، بەلگىلى ءبىر ۇجىمدا جۇمىس ىستەمەيتىن جۋرناليستەر جۋرناليست بولىپ سانالماي ما سوندا؟ ول كارتا «جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن، ءۇش جىل ەڭبەك ءوتىلى بار ادامعا بەرىلەدى ەكەن. نەمەسە جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن بىتىرمەگەن جاعدايدا بەس جىل ەڭبەك ءوتىلى بولۋى كەرەك. سوندا وعان دەيىن «كارتاسىز» جۋرناليست بولا ما؟ اككرەديتتەۋگە قاتىستى دا سولاي. جۋر­ناليستەرگە ەركىندىك بەرۋ ەمەس، كەرىسىنشە، ولاردى كوبىرەك باقى­لاۋ­دا ۇستاۋعا باسىمدىق بەرىلىپ كەتپەسە ەكەن»، دەيدى ول.

زاڭ جوباسىندا: «ازامات قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىندا بەلگى­لەن­گەن تارتىپپەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالىنىڭ رەداكتسياسىمەن ەڭبەك نەمەسە وزگە دە شارتتىق قاتىناستاردا بولۋ جانە كاسىبي قىزمەتىن جۇزەگە اسىرۋ كەزەڭىندە جۋرناليست مارتەبەسىنە يە بولادى» دە­لىنگەن. سوندا ۋاقىتشا جۇمىسسىز جۇرگەن ءجۋرناليستىڭ مارتەبەسى قانداي بولماق؟

«ەگەر جۋرناليست (بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ وكىلى) اككرەديتتەۋ ەرەجە­لە­رiن بۇزسا نە ءوزiن اككرەديتتەگەن مەم­لە­كەتتiك ورگانداردىڭ، قوعامدىق بiر­­­لەس­تiكتەر مەن ۇيىمداردىڭ ىسكەرلىك بە­دە­لىنە نۇقسان كەلتiرەتiن، شىندىققا ساي­كەس كەلمەيتiن مالiمەتتەردi تاراتسا، ونىڭ اككرەديتتەلۋى كۇشiن جويۋى مۇم­­كiن» دەلىنگەن. بۇل ءجۋرناليستىڭ ۇكىمەتتى، بيلىكتى سىناعانى ءۇشىن اككرەديتاتسيادان ايى­رىلۋى مۇمكىن ەكەنىن كورسەتپەي مە؟»، دەپ سۇراق قويادى ج.ءابدىلدا.

«ماسس-مەديا تۋرالى» زاڭ جوباسى­نىڭ تۇجىرىمداماسى قوعامنىڭ قىزۋ تالقىسىنا ءتۇسىپ جاتىر. سولاي بولۋى دا زاڭدىلىق. باستىسى – ۇسىنىستار نازارعا الىنسا بولعانى. الداعى ۋاقىتتا قا­بىل­داناتىن زاڭدا ءجۋرناليستىڭ ەتي­كا­لىق-قۇقىقتىق نورمالارىمەن قاتار الەۋمەتتىك جاعدايى دا نازاردان تىس قالماۋعا ءتيىس ەكەنى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. «جۋرناليستەرگە سوت، پروكۋراتۋرا، ىشكى ىستەر، ادۆوكات، نوتاريۋس سياقتى ناقتى مارتەبە بەرەتىن كەز كەلدى. ەڭ الدىمەن، ءجۋرناليستىڭ جەكە مارتەبەسى تۋرالى قاعيداتتاردى انىقتاپ الىپ، جاڭا زاڭدا ناق­تىلاپ بەلگىلەۋ كەرەك. جۋرناليست دەگەن كىم؟ زاڭ بويىنشا مەملەكەت ونى قا­لاي قورعايدى؟ ونى قورعاۋعا كىم كە­پىل­دىك بەرەدى؟ جاڭا زاڭنىڭ ىشىندە وسىنداي كەپىلدىكتەر تۋرا­­­لى ماسەلە تاي­عا تاڭبا باسقانداي ەتىپ جازىلۋى قاجەت». كوپشىلىكتىڭ پىكىرى وسىعان سايادى.