قاراۋسىز مال اپاتقا ۇرىندىرادى

باقتاشىلار قايدا؟

كولىكتەردىڭ جول ۇستىندە جىلقى مەن سيىردى قاعىپ، اپاتقا ۇشىراۋى ەلىمىزدە جىلدان-جىل­عا كوبەيىپ بارادى. بىلتىر­دىڭ وزىندە جۇزدەن اسا مال قاعۋ دەرەگى تىركەلىپ، وقيعا سال­دارىنان قىرىققا جۋىق ادام قازا تاپقان. جالپى، جىلىنا قانشا اپات بولاتىنى ناقتى بەلگىسىز. سەبەبى كولىك پەن مالدىڭ سوقتىعىسۋى سالدارىنان ادامدار زارداپ شەككەندە عانا وقيعا قۇزىرلى ورگانداردا تىركەلەدى.

مال قاعۋ وقيعالارى باتىس قازاقستان مەن اتىراۋ وبلىستارىنىڭ تاس جولدارىندا ازايماي تۇر. جايىلىمنىڭ تارىلۋى مەن توزۋى سالدارىنان ءتورت ت ۇلىك ازىق ىزدەپ جول بويىن توڭىرەكتەيدى. باقتاشىنىڭ جوقتىعى دا ۇلكەن پروبلەماعا اينالىپ وتىر.

كەيىنگى جىلدارى اتىراۋ وڭىرىندە ءىرى قارا مالى بار تۇرعىندارعا جارىق شاعى­لىس­تىرعىش لەنتالار تاراتىلعان. كولىك جۇرگىزۋشىسىنىڭ دەر كەزىندە جول اپاتىنان ساقتا­نۋى­نا مالعا تاعىلعان جارىق شاعىلىستىرعىشتىڭ كومەگى كوپ. مۇنداي جابدىقتار اتى­راۋ – دوسسور – قۇلسارى – بەينەۋ رەسپۋبليكالىق ماڭىزداعى اۆتوكولىك جولىنىڭ جى­لىوي اۋدانى تۇسىنداعى، اۆتوكو­لىك جولى­نا جاقىن ورنالاس­قان جانە ءۇي جا­نۋارلارىنىڭ جولعا شىعۋ قاۋپى بار دەگەن 4 شارۋا قوجالىعى يەلەرىنە ۇلەستىرىلىپتى.

مالدى قاراۋسىز جىبەرگەن تۇرعىن­داردىڭ كىنالى ەكەنى تۇسىنىكتى. دەي تۇر­عان­مەن كولىك يەلەرى جىلدامدىقتى شامادان تىس ارتتىرماسا، اپاتتىڭ الدىن الۋعا بولاتىنى ءسوزسىز. بۇل رەتتە، اتىراۋدا رەسپۋبليكالىق جانە وبلىستىق ماڭىزى بار تاس جولداردا اۆتوماتتى جىلدامدىق ولشەگىشتەر جۇمىس ىستەيدى.

وبلىس اۋماعىندا جول-كولىك وقيعالارىنىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا قالا سىرتىنداعى رەسپۋبليكالىق اقتوبە – اتىراۋ –استراحان، اتىراۋ – ورال جانە وبلىس­تىق ماڭىزى بار اتىراۋ – يندەر تاسجولدارىنا «كوردون» اۆتوماتتى جىلدامدىق ولشەگىش قۇرالدارى ورنا­تىلعان. اتالعان قۇرىلعىلاردىڭ نەگىزگى مىندەتى – جىلدامدىقتى شامادان تىس ارتتىرعان كولىكتەردى انىقتاپ، سول ار­قى­لى جۇرگىزۋشىلەردى زاڭدا كوزدەلگەن اكىم­شىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ.

پاۆلودار وبلىسىندا دا جىل باسىنان بەرى وسىنداي بىرنەشە جول اپاتى بولدى. پاۆلودار وبلىستىق پوليتسيا دەپارتامەنتى ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ مالىمەتىنشە، 9 ايدىڭ ىشىندە اۆتوجولداردا قاراۋسىز جايىلىپ جۇر­گەن مالداردىڭ كەسىرىنەن 5 جول-كولىك وقيعاسى تىركەلىپ، 1 ادام قازا تاپقان. اپات سالدارىنان 8 ادام ءتۇرلى جاراقات العان. جول-كولىك وقيعالارىنىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا وبلىس اۋماعىندا پوليتسيا تۇراقتى تۇردە رەيد جۇرگىزىپ، سونداي-اق اۆتوجولدا جايىلىپ جۇرگەن يەسىز مالداردى انىقتاۋدى قولعا العان.

«بۇگىندە وڭىردە مالعا ارنالعان 146 ايىپ تۇراعى جۇمىس ىستەيدى. وندا وسى جىلى باقىلاۋسىز جايى­لىپ جۇرگەن 15 مىڭنان استام مال قا­مالدى. مىسال كەلتىرسەك، «پاۆلودار – قىزىلوردا» اۆتوجولىندا ەكى فاكتى انىقتالدى. ءبىرىنشى جاعدايدا، پوگ­رانيچنيك اۋىلىنىڭ جانىندا جول بويىندا جايىلىپ جۇرگەن جىلقىلار كوزگە ءتۇستى. شارۋا قوجالىقتارىنىڭ ءبىرى­نىڭ 49 جاستاعى مالشىسىنا قاتىس­تى اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكسى 408-بابى 1-بولىگى بويىن­شا اكىمشىلىك ماتەريال تولتىرىلدى. ال ەكىنشى جاعدايدا بەرەكە اۋىلىنىڭ ماڭىندا اۆتوجول بويىندا 10 باس جىلقى قاراۋسىز جايىلعان. ءتارتىپ ساقشىلارى جىلقىلاردىڭ يەسى قالقامان اۋىلىنىڭ تۇرعىنى ەكەنىن انىقتاپ، وعان قاتىستى اقبتك 408-بابى 1-بولىگى بويىنشا اكىمشىلىك حاتتاما تولتىردى. قۇقىق بۇزۋشىلارعا 3 اەك كولەمىندە ايىپپۇل سالىندى. وسىنداي فاكتى «لەنين – ەرتىس – رۋس­سكايا پوليانا» اۆتوجولىنىڭ 78 شاقى­رىمىندا انىقتالدى. وندا 50 باس ءىرى قارا باقىلاۋسىز جايىلعان. اقتو­عاي اۋدانىنىڭ ۋچاسكەلىك پوليتسيا ينسپەكتورى مالدى ايىپ تۇراعىنا قامادى. مال يەسى اقبتك 408-بابى بويىنشا جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى. وعان دا 3 اەك كولەمىندە ايىپپۇل سالىندى. جالپى، وبلىس بويىنشا مال جايۋ ەرەجەلەرىن بۇزعانى ءۇشىن 633 مال يەسى جاۋاپتىلىققا تارتىلدى. پوليتسەيلەر بارلىق مال يەلەرىنە اۋىل شارۋاشىلىعى جانۋارلارىن جايۋ ەرەجەلەرىن قاتاڭ ساقتاۋ تۋرالى ەسكەرتەدى. ءۇي جانۋارلارىن سايكەستەندىرۋ، سىرعالاۋ جانە تاڭبالاۋ جۇزەگە اسىرىلىپ، ولاردى ارنايى ورىن­داردا جايۋ قامتاماسىز ەتىلۋگە ءتيىس»، دەيدى پاۆلودار وبلىسى پوليتسيا دەپار­تامەن­تىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى.

بارىمتاشىلار باسىنىپ بارادى

ءتورت ت ۇلىك – اۋىلداعى اعايىننىڭ نەگىزى كۇنكورىسى. مال ۇرلىعىنىڭ كۇننەن-كۇنگە كوبەيىپ بارا جاتقانىنا نازار اۋدارعان مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ 2019 جىلى قا­زاقستان رەسپۋب­ليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنا­مالىق اكتى­لەرىنە قىلمىستىق، قىل­مىستىق-پروتسەستىك زاڭنامانى جەتىلدىرۋ جانە جەكە ادام قۇقىقتارىنىڭ قورعا­لۋىن كۇشەيتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرا­لى زاڭعا قول قويعان بولاتىن. وسى زاڭعا سايكەس، قىلمىستىق كودەكس جاڭا باپپەن (188-1)، ياعني مال ۇرلاۋ، بوتەن­نىڭ مالىن جاسىرىن جىمقىرۋ قىلمىسىمەن تولىقتىرىلدى. بۇل باپ­قا سايكەس مال ۇرلاعاندارعا جازا قاتاڭ­داتىلعان. ويتكەنى بۇعان دەيىنگى جازا مال ۇرلاۋشىلارعا توسقاۋىل بولا الماعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك.

بۇرىن مال ۇرلاۋ قىلمىسى قىل­مىستىق كودەكستىڭ 188-بابى بويىن­شا قارالاتىن. بۇل باپ بويىنشا مال ۇرلاعان ادام ۇستالعانىمەن، قىلمىستىق جاۋاپتىلىققا تارتىلۋ كەزىندە مال يەسىنە كەلتىرگەن زالالدى قايتارىپ جابىرلەنۋشىمەن تاتۋلاسسا، كودەكستىڭ 68-بابىنىڭ تالابىنا وراي قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتىلاتىن. ياعني ۇستالعان ۇرىلاردىڭ كوبى شىعىننىڭ ورنىن تولتىرعان سوڭ جازادان قۇتىلاتىن. زاڭنىڭ وسىنداي وسال تۇسىن بىلگەن ۇرىلار جازادان قاشقاننان كەيىن دە بۇرىنعى ادەتىنەن اجىراماي، قايتا ۇستالعانشا اۋىل حالقىن قان قاقساتىپ جۇرە بەرەتىن. بۇل اۋىلداعى اعايىننىڭ اشۋ-ىزا­سىن، قۇزىرلى ورىندارعا دەگەن سەنىمسىزدىگىن تۋدىرعانى اقيقات. جاڭا وزگەرىستىڭ قولدانىسقا ەنگىزىلۋىنە دە حالىقتىڭ بازىناسى تۇرتكى بولدى.

ەندىگى جەردە 188-1 بابىنىڭ 1-بو­لىگى بويىنشا مال ۇرلاۋ ورتاشا اۋىر قىلمىسقا جاتادى. مۇنداعى وزگە­شەلىك، ءبىرىنشى رەت مال ۇرلاعان ايىپ­تى جابىرلەنۋشىمەن تاتۋلاسۋىنا باي­­­لانىستى قىلمىستىق كودەكس 68-بابىنىڭ تالاپتارىنا سايكەس قىل­مىس­­تىق جاۋاپتىلىقتان بوساتىلۋى مۇم­كىن. ال بىراق ەكىنشى رەت مال ۇرلاعان كەزدە مالدىڭ يەسىنە شىعىندى قايتارىپ، جا­بىر­لەنۋشىنىڭ كەشىرىمىن السا دا، تاتۋلاسۋىنا زاڭ بويىنشا جول بەرىلمەيدى.

ال قىلمىستىق كودەكس 188-1 با­بىنىڭ 2، 3، 4-بولىكتەرى بويىنشا مال ۇرلاۋ اۋىر قىلمىس قاتارىنا جاتادى. سوعان وراي قىلمىسكەردىڭ مال يەسى­مەن تاتۋلاسۋىنا ەشقانداي جول بەرىل­مەيدى جانە قك 68-بابىنىڭ تالاپتارى قولدانىلمايدى. قك 188-1
بابىنىڭ 1-بولىگى بويىنشا مال ۇرلاۋ، ياعني بوتەننىڭ مالىن جاسىرىن جىمقىرعاندار مۇلكى تاركىلەنىپ، ءۇش مىڭ اەك دەيiنگi مولشەردە ايىپ­پۇل سالۋعا نە سول مولشەردە تۇزەۋ جۇ­مىس­تارىنا، نە بەس جىلعا دەيiنگى مەر­زىمگە باس بوستاندىعىن شەكتەۋگە، نە سول مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايى­رۋعا جازالانادى. ال ۇرلىقتى الدىن الا ءسوز بايلاسۋ ارقىلى ادامدار توبى جاساسا، ءىرi مولشەردە مال ۇرلانسا – مۇلكi تاركiلەنiپ، ءۇش جىلدان جەتى جىلعا دەيiنگi مەرزiمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا جازالانادى. سونداي-اق ۇرلىقتى بىرنەشە رەت (تۇرعىن ءۇي-جايدىڭ، كاسىپورىننىڭ، ۇيىمنىڭ، مەكەمەنىڭ، مال قورانىڭ، قاشانىڭ نەمەسە وزگە دە قويمانىڭ اۋلاسىنا كiرىپ) جاساعاندار مۇلكi تاركiلەنىپ، بەس جىلدان ون جىلعا دەيiنگi مەرزiمگە باس بوس­تان­دىعىنان ايىرۋعا جازالانادى. بۇل باپ ۇرىلاردىڭ جابىرلەنۋشىلەرمەن تاتۋلاسۋ ارقىلى جاۋاپكەرشىلىكتەن جالتارۋىنا جول بەرمەۋگە جانە ۇر­لىقتىڭ الدىن الۋدى كۇشەيتۋگە مۇم­كىندىك بەرەدى.

ىشكى ىستەر ءمينيسترى مارات احمەت­جانوۆتىڭ ءوڭىر تۇرعىندارىمەن كەزدە­سۋىندە مال ۇرلىعى بويىنشا ماسە­لەلەر ءجيى كوتەرىلىپ ءجۇر.

– «جەر مالدى تويدىرادى، مال يە­سىن تويدىرادى» دەمەكشى، بۇل ماسەلە وتە وزەكتى. ەجەلدەن قازاق حالقىنىڭ ەڭ باستى تابىس كوزى – مال. مال – اۋىل ءومىرىنىڭ تىرەگى. ءتىپتى قازاق ءبىر-بىرىنە «مال-جان امان با؟» دەپ امانداسقان. حالقىمىزدىڭ 40 پايىزدان استامى اۋىلدا تۇرادى. ال مال ۇرلىعى ولارعا ەلەۋلى شىعىن كەلتىرەدى. وسىعان بايلانىستى، ءبىز مۇددەلى ورگاندارمەن بىرگە مال ۇرلىعىنا قارسى كۇرەستىڭ تيىمدى­لىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن ءبىراز جۇمىستى قولعا الدىق. ول – زاڭنامالىق، ۇيىم­داستىرۋشىلىق جانە باسقا دا الدىن الۋ شارالارى، – دەدى مينيستر.

جالپى، ەلىمىزدە وسى جىلى مال ۇرلى­عىنىڭ سانى 21 پايىزعا ازايعان (954-تەن 752-گە دەيىن). بۇل رەتتە ۇرلان­عان مالدىڭ جارتىسىنان كوبى (62،3%) يە­لە­­رىنە قايتارىلعانىن ايتا كەتۋ كەرەك (3 782-ءدىڭ 2 357-ءى). بيىل مال ۇر­لى­عىن جاساعانى ءۇشىن بارلىعى 325 ادام ۇستالىپ، 50 قىلمىستىق توپ قۇرىقتالدى، سونىمەن قاتار ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپتىڭ قىلمىستىق ارەكەت­تەرى اشكەرەلەندى.

– مالدىڭ باسىم بولىگى (752-ءنىڭ 532-ءى) جايىلىمنان ۇرلانعانىن اتاپ ءوتۋ قاجەت، ياعني ولار ۇزاق ۋاقىت بويى قاراۋسىز بولعان. كوبىنەسە قاراۋسىز جۇرگەن مالدار جوعالادى. سوندىقتان قازىر ءماسليحاتتار مال جايۋدىڭ قاعيداسىن ازىرلەۋگە قۇزى­رەتتى ء(ماسليحاتتاردىڭ شەشىمى بار­لىق وڭىرلەردە بەكىتىلگەن). ال قاعي­دانى ساقتاماعاندار اكىمشىلىك جاۋاپ­تىلىققا تارتىلادى (اقبتك 408-بابى)، – دەيدى م.احمەتجانوۆ.