اباي • 30 قاراشا، 2022

ەل ىشىندە ساقتالعان اباي كىتابى

ەرتىس-بايان ءوڭىرىنىڭ جۇرتشىلىعى تاريحي قۇندىلىعى تىلمەن ايتىپ جەتكىزگىسىز رۋحاني ولجاعا كەنەلدى. بۇقار جىراۋ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر مۋزەيىنە اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ 1909 جىلى جارىق كورگەن تۇڭعىش كىتابىنىڭ تۇپنۇسقاسى تاپسىرىلدى.

مۇرات قاپان ۇلى

اقاڭنىڭ الىپبيىنە دەيىنگى جازۋمەن حاتقا تۇسىرىلگەن جيناق كەزىندە الاش قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحاننىڭ قولداۋىمەن 1000 دانامەن جارىق كورگەن ەكەن. ەستۋىمىزشە، ەلىمىزدە بۇل كىتاپتىڭ 4 داناسى عانا ساقتاۋلى تۇر. حاكىمنىڭ كىتابىن ەرتىس اۋدانى ورتالىعىندا تۇراتىن ارداگەر ۇستاز نۇربولات ءاۋتالىپوۆ ساقتاپ كەلىپتى. جاسى 70-تەن اسقان ەل اعاسى جادىگەر اتاسىنان قالعان دۇنيە بولار دەپ شامالايدى.

– ءبىزدىڭ ۇلى اتامىز الىمسۇرە زامانىندا شارۋا باعىپ، مال وسىرگەن ادام بولعان ەكەن. ال اتام ءاۋتالىپ 1901 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. اتامىز بارلىق بالاسىن وقىتىپ، ساۋاتتارىن اشۋعا تالپىنىپتى. ءوزى اۋەلى توتە جازۋدى ۇيرەنەدى. ودان سوڭ قاجەتتىلىككە وراي لاتىن قارپىن، كەيىن كيريلليتسامەن جازىپ-سىزۋدى مەڭگەرگەن. وسىلايشا، ول كىسى ءۇش ءالىپبيدى وقىپ، جازا بىلگەن ەكەن. اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ كىتابى ءبىزدىڭ شاڭىراعىمىزعا قالاي تۇسكەنىن، قالاي ساقتالعانىنان بەيحابارمىن. مەكتەپتە 30 جىل ۇستازدىق ەتىپ، ونىڭ 15 جىلىن ديرەكتور بولىپ وتكەرسەم دە، ۇيدە باعا جەتپەس قازىنا ساقتالىپ كەلگەنىن بىلمەپپىن. كىتاپ اياق استىنان تابىلدى. اكەم قايتقان سوڭ ءومىر بويى ساقتاپ كەلگەن كىتاپتارى مەن قولجازبالارىن، قۇجاتتارىن اقتارىپ وتىرسام، وسى كىتاپ شىعا كەلگەنى. العاشقىدا اراب قارپىندە بولعان سوڭ ەسكى قۇران كىتابى ەكەن دەپ ويلاعام. قولىما الىپ، پاراقتاپ وتىرعاندا ابايدىڭ سۋرەتى كوزىمە وتتاي باسىلسىن! ءسويتىپ، ونىڭ تەگىن كىتاپ ەمەس ەكەنىن ءتۇسىندىم. وسىدان 7-8 جىل بۇرىن جەرگىلىكتى يمامعا كورسەتىپ ەدىم، ول ۇلى اقىننىڭ ەرتەدە شىققان كىتابى دەدى. كەيىن مۋزەيگە تاپسىرامىن عوي دەپ بەكىنىپ جۇرگەندە حاكىمنىڭ تۋعان ەلىندەگى ابايدىڭ قورىق-مۋزەيىنەن وبلىس ورتالىعىنا ماماندار كەلگەنىن ەستىدىم. الايدا ولارمەن جولىعىسۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى. وسىلايشا، بۇل قۇندى دۇنيە بۇگىندە بۇقار جىراۋ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر مۋزەيىنە بۇيىرىپ وتىر. ۇلى اقىنىمىزدىڭ كىتابى ۇيدە ساقتالعانشا، حالىقتىڭ كوزايىمىنا اينالسىن، دەپ شەشىم قابىلدادىم، – دەيدى نۇربولات اقساقال.

كىتاپتى قابىلداپ العان بۇقار جىراۋ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر مۋزەيىنىڭ باسشىسى ەربول قايىروۆ ونداعى ءار ولەڭنىڭ استىنا جىلدارى جازىلىپ قويىلعانى سول زاماندا قالىپتاسقان ءۇردىس ەكەنىن اتاپ ءوتتى. حاكىمنىڭ 1909 جىلى شىققان كىتابىنىڭ مۇقاباسى نەگىزى جۇقا قاعازدان جاسالىپتى. بىراق ەرتىس اۋدانىنان تابىلعان كىتاپتى ەرتەرەكتە جاقسى كۇيدە ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا سىرتىنا قاتتى قاعازدان جاسالعان مۇقابانى تىككەنى بايقالادى، دەيدى ول.

پاۆلودار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ادىلبەك امىرەنوۆتەن قۇندى جادىگەردى وقىپ بەرۋدى سۇرادىق.

– بۇل – اباي قۇناناباي ۇلىنىڭ 1909 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە ءىلياس بوراگانسكي باسپاحاناسىنان باسىلىپ شىققان تۇڭعىش ولەڭدەرى مەن اۋدارمالارى. جيناقتا كاكىتاي جازعان اباي ءومىربايانى باسىلعان. بۇل – اقىن جايىنداعى العاشقى عۇمىرنامالىق ماعلۇمات. مۋزەي قىزمەتكەرلەرى ناعىز قازىنانىڭ ۇستىنەن تۇسكەن ەكەن، – دەپ تەبىرەندى عالىم.

ادىلبەك اعا وقىپ بەرگەندەي، مۇقابادا: «قازاق اقىنى يبراھيم قۇنانباي ۇعىلىنىڭ ولەڭى. باستىرعان كاكىتاي، تۋعراۋل قۇنانباي ۇعلانلارى. س.پەتەربۋرگ. «ۆوستوچنايا ەلەكترو – پەچاتنيا ي.بوراگانسكوگو»، 1909 گ.» دەپ جازىلعان.

– ءىلياس مىرزا بوراگانسكي – قىرىم تاتارى، 1852 جىلى باقشاسارايدا اۋقاتتى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ستامبۇلدا وقىپ، حۇسني حات (اراب كوركەم جازۋى) ءىلىمىن مەڭگەرگەن، پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس فاكۋلتەتىندە تۇركى تىلدەرىنەن ءدارىس وقىعان، حۇسني حاتتان ساباق بەرگەن، 1893 جىلى پەتەربۋرگتە اراب ارپىمەن باسىلاتىن تۇڭعىش مۇسىلمان باسپاحاناسىن اشادى. 1905 جىلى وسى باسپاحانادان شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ەل ىشىنەن جيناپ العان «ەدىگە» جىرىن كىتاپ ەتىپ باستىرسا، 1909 جىلى اباي ولەڭدەرىنىڭ تۇڭعىش جيناعىن شىعارادى. ءىلياس بوراگانسكي جايىندا بەلگىلى ابايتانۋشى قايىم مۇقامەدحانوۆ كوپ جىلدار ىزدەنىپ ءجۇرىپ «سەمەي تاڭى» گازەتىنىڭ 1971 جىلعى 21 مامىرداعى سانىندا «قادىرلى ەسىم، اياۋلى ەڭبەك» (اباي مۇراسىن تۇڭعىش كىتاپ ەتىپ شىعارۋشى ي.بوراگانسكي جايىندا) اتتى ماقالا جازدى. ماقالادا باسپاگەر تۋرالى ءبىراز ماعلۇمات بار. ابايدىڭ سانك-پەتەربۋرگتە ولەڭدەرىنىڭ باسىلۋىنا ءاليحان بوكەيحان مۇرىندىق بولعانى تۋرالى دەرەكتەر كەلتىرىلگەن. كاكىتاي ىسقاق ۇلىنىڭ ەستەلىكتەرى، اباي مۇراسىنىڭ جينالۋى جايىندا، اقىن ولەڭدەرىن حاتتاپ، قولجازبا كۇيىندە بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزگەن مۇرسەيىت بىكە ۇلىنا قاتىستى ماعلۇمات الۋعا بولادى، – دەيدى ول.

بۇدان بولەك، ءا.امىرەنوۆ اباي ولەڭدەرىنىڭ تۇڭعىش باسىلىمىنىڭ جازۋ ءستيلى اراب قادىم جازۋىمەن بەرىلگەنىن اتاپ ءوتتى. جۋان وقىلاتىن سوزدەردە اراب ءتىلىنىڭ ەمفاتيكالىق جۋان داۋىسسىز دىبىستار تاڭباسىمەن (ص، ض، ط، ظ) تاڭبالاناۋى، ءسوزدىڭ انلاۋت باسىنداعى ە،ي،ى، ءى ء(اليف+ ياي)، و، ءو، ۇ ء(اليف+ۋاۋ) دىبىستارىنىڭ، «ڭ» دىبىسىنىڭ (ن+ك) قوس تاڭبامەن جازىلۋى، «پ» دىبىسىن «ب» ارپىمەن، تاڭبالانۋى، قازاق تىلىنە اراب-پارسى تىلىنەن ەنگەن كىرمە سوزدەردىڭ سول تىلدەردىڭ فونەتيكالىق زاڭدىلىعىمەن جازىلۋى (حاراكاتتاردىڭ بولۋى) ساقتالىپ قالعان. قازىرگى قولدانىستاعى بىرىككەن سوزدەردىڭ بولەك جازىلۋى (قالام قاس)، تىنىس بەلگىلەرىنىڭ قويىلماۋى، قاتاڭ داۋىسسىزدان كەيىن كوپتىك جالعاۋىنىڭ دار، دەر، ىلىك سەپتىكتىڭ -دىڭ، -ءدىڭ ۇياڭنان باستالاتىن نۇسقاسىنىڭ عانا جالعانۋى جانە تاعى باسقالارى – قادىم جازۋىنىڭ ءستيلى.

كىتاپتىڭ شىن مانىندە اقىننىڭ العاشقى جيناعى ەكەنىن ناقتىلاي ءتۇسۋ ماقساتىندا ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق مۋزەي-قورىعى ديرەكتورىنىڭ عىلىمي جۇمىستار جونىندەگى ورىنباسارى مەيرامگۇل قايرانباەۆاعا حابارلاستىق. ەربول قايىروۆ جىبەرگەن فوتوسۋرەتتى كورگەن مامان ونى راستادى.

– اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ 1909 جىلى ەسكى قادىم جازۋىمەن باسىلعان بۇل كونە كىتابىنىڭ تارالىمى نەبارى 1000 دانا بولعان ەكەن. العاشقى كىتاپ اسا ءبىر قيىندىقپەن شىققانى ءمالىم. وعان الاش قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحان قولداۋ جاساعان. سول قازىنانىڭ قازىرگى كۇنى قازاقستان بويىنشا 4 داناسى عانا ساقتاۋلى ەكەنىن بىلەمىن. ونىڭ ۇشەۋى بىزدە، بىرەۋى استاناداعى قولجازبالار جانە سيرەك كىتاپتار ۇلتتىق ورتالىعىندا تۇر. بىزدەگى ەكى كىتاپتىڭ كۇيى ناشار. ال كەرەكۋدە تابىلعان بەسىنشى كىتاپتىڭ كۇيى جاقسى كورىنەدى. بۇل العاشقى كىتاپ – باعا جەتپەس قۇندىلىق. كەزىندە قادىم جانە توتە جازۋمەن جازىلعان كونە كىتاپتار مەن قولجازبالاردى كەڭەس وكىمەتى العاش ورناعان جىلدارى بولشەۆيكتەر ورتەپ جىبەرگەن. ال مىنا ساناۋلى كىتاپتىڭ ءبىر عاسىردان استام ساقتالىپ، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتىپ وتىرعانى عاجاپ دۇنيە، – دەپ باعالادى م.قايرانباەۆا.

اتاپ وتەرلىگى، ابايدىڭ ءوز قولىمەن جازعان قولجازبالارىنان تەك ۇلى ماعاۋياعا جازعان حاتى (1896 جىلى جازىلعان) عانا ساقتالىپ قالعان. ال «قازاقتىڭ شىعۋ تاريحىنان بىرەر ءسوز» اتتى قولجازبانىڭ شىن مانىندە اقىنعا تيەسىلى ەكەندىگى دالەلدەنبەگەن.

مەيرامگۇل قايرانباەۆانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اقىننىڭ ودان كەيىنگى كىتاپتارى 1922 جىلى (تاشكەنت پەن قازاندا باسىلعان) جانە 1933 جىلدارى باسىلادى. العاشقىسىن ءىلياس جانسۇگىروۆ جيناستىرعان. 1933 جىلى شىققان كىتابىن مۇحتار اۋەزوۆ تولىق جيناق ەتىپ باستىرعان. 1945 جىلى تاعى ۇلكەن جيناعى شىعىپ، ول 1948 جىلى تۇپ-تۋرا قايتا شىعارىلادى.

ال ەربول قايىروۆ حالىق جازۋشىسى ءماريام حاكىمجانوۆانىڭ قولعا الۋىمەن حاكىمنىڭ توتە جازۋمەن تەرىلگەن كىتابى 1957 جىلى 10 مىڭ دانامەن باسىلعانىن باياندادى. ول كىتاپتىڭ پارتياسى تولىقتاي قىتايداعى قانداستارىمىزعا جونەلتىلگەن.