قاراڭىزشى دەپ قايمىقپاي، كوڭىلدە بۇرلەگەن سۇيىنىشكە سۇيەنىپ جازىپ وتىرمىز. كۇنى كەشە نۇر-سۇلتان قالاسى مەملە­كەتتىك ءارحيۆىنىڭ 25 جىلدىعىنا ارنالعان «ارحيۆ: تاريحي جاد جانە رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى حا­لىقارالىق عىلىمي-پراكتي­كالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى. شيرەك عاسىردى ارتقا تاستاعان شەجىرەلى شاڭىراقتىڭ جەتكەن جەتىستىگى كول-كوسىر. بۇل شاڭ باسقان ارحيۆتەر ەمەس، توزاڭنان ارىلعان دەرەككە باي، زاماناۋي تەحنولوگياعا بەيىم عىلىمي وردا. ءبىز اتالمىش شاراعا ارنايى قاتىسىپ، كوڭىلگە كوپ نارسە ءتۇيىپ قايتتىق. بۇگىنگى اڭگىمەمىزدىڭ اۋانى دا سول بولماق.

كونفەرەنتسيانىڭ بەتاشارى تاريحي قۇجاتتار كورمەسىنە شولۋ جاساۋدان باستالدى. ودان كەيىن قاتىسۋشىلار ارنايى بەي­نەروليكتى تاماشالادى. كەش تىزگىنىن نۇر-سۇلتان قا­لا­سى مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ ديرەكتورى مەيرام بەكتەمباەۆ ۇستادى. العاشقى قۇتتىقتاۋ ءسوز تىلدەردى دامىتۋ جانە ارحيۆ ءىسى باسقارماسىنىڭ باسشىسى تىلەۋعالي قىشقاشباەۆقا ۇسى­نىلدى. ءسوز يەسى الدىمەن پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنبا­سارى ەرالى توعجانوۆتىڭ، قا­زاقستان حالقى اسسامبلەياسى تور­­اعاسىنىڭ ورىنباسارى – حات­شىلىق مەڭگەرۋشىسى جان­سەيىت تۇيمەباەۆتىڭ، قالا اكى­مى التاي كولگىنوۆتىڭ ارنايى قۇت­تىقتاۋ حاتتارىن وقىپ، اقجارما تىلە­گىن جولدادى.

– بۇل مەكەمە قازاقستاننىڭ ارحيۆ قىزمەتىنىڭ كوشباس­شىلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە، ار­حيۆ­تانۋ عىلىمىن دامىتۋدا جانە مەملەكەتتىك باعدارلا­ما­لاردى جۇزەگە اسىرۋدا جەتەك­شى ءرول اتقاردى. عىلىمي قۇندى­لىقتاردى مەڭگەرگەن ۇجىم ەلى­مىزدىڭ يگىلىگى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتىپ، كاسىبي شەبەرلىگىن كورسەتىپ كەلەدى. الەمنىڭ الدىنعى قا­تار­لى مەملەكەتتەرىنىڭ ارحيۆ مەكەمەلەرىنىڭ تاجىريبەسىن قا­زاقستاندا اسىرۋدا، ۇلتتىق ارحيۆ قورىنىڭ اسىل مۇراسىن رەسپۋبليكالىق، الەمدىك دەڭگەي­دە ناسيحاتتاپ، ايگىلەۋدە. ۇلت مۇددەسى ءۇشىن قاجىماي ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان ارحيۆ مايتالماندارىنا تولاعاي تابىس تىلەيمىن،  دەدى ت.قىشقاشباەۆ.

1995 جىلى نۇر-سۇلتان قا­لاسى مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ قۇرىلۋى استانانىڭ الماتىدان اقمولاعا اۋىسۋىمەن بايلانىس­تى بولدى. سول ۋاقىتتا جاس مەم­لەكەتىمىزدىڭ الدىندا ورتا­لىق ازيا ايماعىندا ەكونوميكا مەن ساياساتتىڭ درايۆەرى بولۋ مىندەتى تۇردى. تاريحي پرو­تسەس­تەردى قايتا قاراستىرماي، بۇل مۇمكىن ەمەس ەدى. ەلوردانىڭ ارقا توسىنە قونىس اۋدارۋى ەلى­مىز­دىڭ وركەندەۋىنە جول اشتى. مۇ­راعاتتاعى 40 قور قالانىڭ رۋحاني ومىرىنە تىرەك بولدى.

ەلوردا دامۋىنىڭ تۇراقتى ديناميكاسىنا قالا ارحيۆىندەگى قوردالى قۇجاتتار كوپ سەپتىگىن تيگىزدى. بۇگىندە ەلوردانىڭ مۇ­راعات قورى 18 ەسەگە وسكەن. 1915 جىلدان باستاپ ساقتالعان بىرەگەي قۇجاتتار بار. ولار قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە ۇسىنىلعان. حح عاسىردىڭ باسىنداعى اراب جازۋى، لاتىن جانە كيريلليتسا نەگىزىندە جازىلعان مازمۇندى جازبالار عالىمداردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنە نەگىز بولىپ كەلەدى. اتاپ وتسەك، جەرگىلىكتى ات­قارۋ كوميتەتتەرىنىڭ، «قوس­شى» قازاق كەدەيلەرى وداعى كو­ميتەتتەرىنىڭ، پوليتسيا جانە اسكەري كوميسسارياتتاردىڭ، ارنايى ماقساتتاعى بولىمشەلەردىڭ، ازىق-ت ۇلىك كوميتەتتەرىنىڭ قور­لارى، كەڭەس وكىمەتىن ورناتۋ پروتسەسىن، ونىڭ ىشىندە كۋلاكتاردى يەلىكتەن شىعارۋ، ونەركاسىپتى مەملەكەت مەنشىگىنە الۋ، اقمولا وبلىسىنىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني ءومىرى تۋرالى قام­تىلعان دەرەكتەر جەتەرلىك. ار­قايسىسى جەكە تاقىرىپقا جۇك بولارلىقتاي ماڭىزعا يە. قۇ­جاتتاردىڭ كوپ قاباتى 1941-1945 جىلدارداعى ەكىنشى دۇ­نيە­جۇزىلىك سوعىس كەزىندە تۇر­عىنداردىڭ ەڭبەك ورلەۋى، ماي­دانعا كومەك، ەۆاكۋاتسيالانعان كاسىپورىنداردى قابىلداۋ جانە ور­نالاستىرۋ تۋرالى كۋالان­دىرادى.

ماسەلەن كەزىندەگى كوكشەتاۋ، قوستاناي، پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان جانە اقمولا وبلىس­تارىنىڭ 1961-1965 جىلدار كەزەڭىندەگى الەۋمەتتىك-ەكونو­ميكالىق جاعدايىنا ءۇڭىلىپ كورەيىكشى. قوردا ءسۇت، ۇن، بىلعارى جانە باسقا سالالاردىڭ دامۋى تۋرالى ايشىقتى اقپاراتتار بار. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋ تاريحى، اۋداندىق جەر باسقارماسى، وبلىس اۋماعىن كەڭەيتۋ، كولحوزدار مەن ونەركاسىپ قورلارىنىڭ قۇجاتتارى ۇسىنىلعان. مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ، ءداندى داقىلداردىڭ ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ، ءشوپ پەن ەگىستىك جەرلەردى قايتا ءبولۋ تۋرالى مالىمەتتەر ءتىپتى، قىزىق.

تىڭ جەردى يگەرۋ – بۇل بۇ­رىنعى كسرو-نىڭ بارلىق رەس­پۋب­ليكالارى قاتىسقان تاريح­تىڭ جەكە پاراعى. وندا قىزمەت ەتكەن تۇلعالاردىڭ ۇرپاقتارى قازىر استانادا تۇرادى ەكەن. مۇن­داعى كەڭشارلاردىڭ، وب­لىس­تىق باسقارمالاردىڭ، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ، سوۆحوزداردى سالۋعا ارنالعان ترەستەردىڭ قاراجاتتارى، تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ تۋرالى حابار بەرەدى. تىڭ جانە تىڭايعان جەر­لەردىڭ تاريحى تۋرالى قۇجاتتار جيناعىندا العاشقى ەرىكتى قو­نىس­تانۋشىلاردىڭ كەلۋى، جاڭا كەڭەستىك قونىستاردىڭ سالىنۋى، باسقا وداقتاس رەسپۋبليكالاردان كومەك، ستۋدەنتتىك قۇرىلىس وتريادتارىنىڭ جۇمىسى، تىڭ يگەرۋشىلەردىڭ ماتەريالدىق ءال-اۋقاتىنىڭ ءوسۋى تۋرالى تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازىلعان.

ءبىز ارحيۆتەردى ارالاپ ءجۇرىپ، ءوز زامانىنىڭ زاڭعار تۇلعالا­رىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى سان الۋان جيناقتارعا جولىقتىق. ولار سوعىس ارداگەرلەرى، مادەنيەت جانە ونەر قايراتكەرلەرى، جۋر­ناليستەر، جازۋشىلار، عالىم­دار جانە ەلوردانىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسقان باسقا دا تانىمال ادامدار. تۇس­تەپ كورسەتسەك، قازاقستان مەن تاتار­ستاننىڭ حالىق ءارتىسى نۇر­جامال ۇسەنباەۆا، كور­نەك­تى قوعام جانە مەملەكەت قاي­راتكەرى سماعۇل سادۋاقاسوۆ، مەملەكەت قايراتكەرى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى جۇمابەك تاشەنوۆ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى تا­بىل بەكقاز ۇلى، عالىم-تاريح­­شى زيابەك ەرمۇحان ۇلى، اقىن جانە جازۋشى نۇرعوجا وراز، اسكەري-اۋە كۇشتەرىنىڭ مايورى ايدىن ايىمبەتوۆ، «مەموريالدى ايماق» جەدەل-ىزدەستىرۋ وتريادىنىڭ كومانديرى مايدان قۇسايىنوۆ سىندى ازاماتتاردىڭ عۇمىرناماسى، ەل يگىلىگى جولىندا اتقارعان ەڭ­بەكتەرى توپتاستىرىلعان. بۇل سولاردىڭ جولىن جالعاسام دەگەن جاسقا ۇلكەن ميراس.

ءيا، ەل شەجىرەسى مەن ۇلت تا­ريحىنداعى قۇندى جازبا دە­رەكتەردى جيناستىرىپ، ساقتاۋ ىسىندە ارحيۆتەرگە جۇكتەلەر جا­ۋاپكەرشىلىك وراسان. سودان دا بولار، ارحيۆ سالاسىنىڭ دامۋى مەن تەحنيكالىق جاراق­تان­دىرىلۋىنا، مادەني مۇرا­لاردىڭ قايتا قالپىنا كەلتىرىلىپ، تولىقتىرىلۋىنا مەملەكەت تاراپىنان ايرىقشا ءمان بەرىلىپ كەلەدى.

 ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ «بابالارىمىزدىڭ ءومىرى مەن ولاردىڭ عاجاپ ور­كەنيەتى جونىندەگى كوپتەگەن دەرەكتى قۇجاتتار، ءالى دە بولسا، عىلىمي اينالىمعا تۇسكەن جوق. ولار الەمنىڭ بۇكىل ار­حيۆتەرىندە ءوز ىزدەۋشىسى مەن زەرت­تەۋشىسىن كۇتىپ جاتىر. سون­دىقتان ەجەلگى داۋىردەن قازىرگى زامانعا دەيىنگى كەزەڭدى قامتيتىن بارلىق وتاندىق جانە شەتەلدىك مۇراعاتتار دۇنيەسىنە ەلەۋلى ىرگەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ ءۇشىن «ارحيۆ – 2025» جەتى جىلدىق باع­دارلاماسىن جاساۋىمىز قا­جەت دەپ سانايمىن» دەپ تاريح­شىلارعا، دەرەكتانۋشىلار مەن مادەنيەتتانۋشىلارعا زور ءۇمىت ارتقان بولاتىن. وسى رەتتە مەم­لەكەتتىڭ مۇراعات قورىن قا­لىپتاستىرىپ، تۇگەندەۋدە نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءارحيۆى ايرىقشا ەڭبەك ءسىڭىرىپ كەلەتىنىن بايقادىق. بۇگىنگى كونفەرەنتسياداعى قازاقستانداعى ارحەوگرافيا، ارحيۆ قۇجاتتارىن ساقتاۋ، ارحيۆ ماتەريالدارىن تسيفرلاندىرۋ سياقتى وزەكتى ما­سەلەلەردىڭ تالقىلانۋى دا قازاق­ستانداعى ارحيۆ ءىسىنىڭ بو­لاشاعى ءۇشىن اسا پايدالى.

– ءداستۇرلى اقپارات قۇرال­دارىن ساقتاۋعا ارنالعان زاماناۋي جابدىقتارمەن جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. مۇراعات سورەلەرىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 7584 مەتردى قۇرايدى. قۇجاتتاردىڭ جوعالۋىن بولدىرماۋ ماقساتىندا اعىم­داعى جىلى قۇجاتتاردى قاۋىپسىز ساقتاۋ جانە مۇراعات ىشىندەگى راديوجيىلىك بەلگىلەرىن قولدانۋ ءارى قوزعالىسىن باقىلاۋ جۇ­يەسى ەنگىزىلدى. سونىمەن قا­تار توزىعى جەتكەن قۇندى قۇجات­­تاردى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن تولىق­قاندى زەرتحانا قۇ­رۋ بويىنشا جۇمىستار جۇر­گىزى­لۋدە. ەكسپوناتتاردىڭ 3D كو­شىرمەلەرىن قامتيتىن ۆيرتۋالدى كورمە قۇرماقپىز. ازا­ماتتارعا ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن سايتقا ەرەكشە قۇجاتتاردىڭ تىزىمدەمەلەرىنىڭ تسيفرلانعان سۋرەتتەرىن ورنالاستىردىق. ياعني، قاۋىپسىزدىكتى ساقتاي وتىرىپ، مۇ­راعات ماتەريالدارىمەن ۇيدەن شىقپاي-اق تانىسۋعا بولادى، دەيدى قالالىق ارحيۆ ديرەكتورى م.بەكتەمباەۆ.

دەمەك، تاريحي ماڭىزى بار بارلىق قۇجات زامان تالابىنا ساي تسيفرلاندىرىلماق. بۇل پايدالانۋ كەزىندە التىننان قىمبات جازبا جادىگەرلەردىڭ قولدى بولۋىنان ساقتايدى دەگەن ءسوز. قازىر ارحيۆ قىزمەتكەرلەرى جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردان تۇسكەن وتىنىشتەردى سارالاپ، ولارعا قا­جەت فايلداردى تسيفرلاندىرۋدا. وسىلايشا، ەلەكتروندى مۇراعات قۇرۋ جانە سۇرانىمعا جاۋاپ بەرۋ ماسەلەلەرىن ءبىر ۋاقىتتا شەشۋگە تىرىسادى.

تاعى ءبىر نازار اۋداراتىن دۇنيە، شەتەل ارحيۆتەرىمەن قا­رىم-قاتىناس ماسەلەسى. قالا ءار­حيۆى رەسەي فەدەراتسياسىنداعى كوپ­تەگەن ارحيۆ ۇيىمدارىمەن باي­لانىس ورناتىپ، شاما-شار­قىنشا بىرلەسە جۇمىس ىستەپ كەلەدى. بىلتىر قىتايدىڭ سيان مۇ­راعاتى جانە پولشانىڭ ۇلتتىق ەسكە الۋ ينستيتۋتىمەن ىن­­تىماقتاستىق تۋرالى مە­مو­ران­دۋمعا قول قويىپتى. بيىل حا­لىقارالىق ارحيۆتەر كەڭەسى وتكىزگەن حالىقارالىق ارحيۆتەر اپتا­لىعىنا قاتىسىپ، تاجىريبە الماسقان.

ءبىز اتالمىش كونفەرەنتسيادان ارحيۆتەر اراسىنداعى ۇزاق مەرزىمدى جانە ءوزارا ءتيىم­دى ىنتىماقتاستىقتىڭ نە­گىزى قالانعانىن اڭدادىق. مۇرا­عاتتاردىڭ حالىقتىڭ ەسى ىسپەتتەس ەشتەڭەگە تەڭگەرۋگە كەلمەيتىندەي كەرەمەت قازىنا ەكەنىنە تاعى ءبىر مارتە كوزىمىز جەتتى. تۋعان اتا-اناسىنا، تۋىستارى مەن دوستارىنا، تۋعان وتانىنا دەگەن əستە ءبىر اينىماس، ىستىق جۇرەگى بار، ونىڭ تۇگىنى مەن ەرتەڭىنە زəرەدەي دە بولسا جانى اۋىراتىن ەلىم دەپ سوققان جۇرەگى بار زەردەلى ازامات ارحيۆ قازىنالارىنا əستە كوزجۇمبايلىق جاساي المايدى، ونى ەسكەرۋسىز، ەلەۋسىز تاستاي المايدى. قايتا ەڭ اسىل قازىنا ەسكەرتكىشىنە بالاپ، ەرەكشە قاستەرلەيدى. وتكەنگە قۇرمەت كورسەتە ءبىلۋ ادامزاتقا ومىرلىك ونەگە اينالۋى ءتيىس.

قورىتا ايتقاندا، الدۇزىك اقىن قادىر مىرزا ءالى: ء«بىزدىڭ تاريح بۇل دا ءبىر قالىڭ تاريح، وقۋ­لىعى جۇپ-جۇقا بىراقتاعى» دەپ جاز­عانىنداي اتالار اماناتىن ار­قالاعان ارحيۆتەردە از دا بولسا كوپتىڭ كەرەگىنە جارار رۋحاني دارۋمەن بارى اقيقات. ول جاسامپاز ۇلتتىڭ جاڭعىرۋىنىڭ كە­پىل­دەمەسى. وقۋلىعى جۇقا تاريح­تىڭ ءاربىر بەتى – جاقسىلىققا جول­بەلگى، بولاشاققا باعدارشام. جا­زبا مۇراعاتتار ەشقاشاندا جا­ڭىل­­مايتىن ەسكەرتكىش. وسىنى ەسكەرەيىك...