– الىستاعى اعايىنعا اق تىلەك، – دەپ باستالاتىن تاريحي حاتتا: «قىم­بات­تى وتانداستار! قانداس باۋىرلار! اعايىندار! حالقىمىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە، ەلىمىزدىڭ ىشكى، سىرتقى ساياساتىنا ۇلى وزگەرىس الىپ كەلگەن، بار­لىعىمىزعا ۇلكەن سىن بولعان 1991-ءشى قوي جىلى تاريحتا قالىپ، ءۇمىت پەن كۇدىگى مول جاڭا 1992-ءشى جىل كەل­دى. تاعدىر تالكەگىنە ۇشىراپ، جەر بەتىنە تارىداي شاشىراپ كەتكەن وتان­­داس­تار، قانداس باۋىرلار سىزدەردى جاڭا جىلدارىڭىزبەن شىن جۇرەكتەن قۇت­تىقتاي وتىرىپ، ارقايسىڭىزدىڭ وتبا­سىلارىڭىزعا مول باقىت، قۋانىش تىلەي­مىن.

اسپا­نىمىز ارقاشان اشىق بولسىن!

سىزدەر­مەن اتامەكەندە تابىساتىن، ەمىن-ەركىن قاۋىشاتىن كۇنگە تەزىرەك جەتەيىك. ەجەلگى اتامەكەننەن جىراقتا قالعان سىزدەردى كەشەگى كۇنگە دەيىن اتا-بابا جەرىنە قايتىپ كەلە الامىز با دەگەن سۇراقتىڭ الاڭداتىپ كەلگەنىن مەن جاقسى بىلەمىن. «تۋعان جەردىڭ ءتۇتىنى ىستىق» دەيدى حالقىمىز. قانداس باۋىر­لارىمىزدى بايىرعى اتا-قونىسىنا تارتۋ ماقساتىندا ادام قۇقىعى تۋرالى ەلارالىق ەرەجەلەردى باسشىلىققا الا وتىرىپ، قازاقستان ۇكىمەتى «باسقا رەسپۋبليكالاردان جانە شەت ەلدەردەن سەلولىق جەرلەرگە جۇمىس ىستەۋگە تىلەك ءبىلدىرۋشى بايىرعى ۇلت ادامدارىن قازاقستانعا قونىستاندىرۋ ءتارتىبى مەن شارتتار تۋرالى» ارنايى قاۋلى قابىلدادى. سوندىقتان اتامەكەنگە كەلەم دەۋشىلەرگە جول اشىق» دەپ شەت مەملەكەتتەردە ءومىر ءسۇرىپ جات­قان قازاقتاردىڭ اتاجۇرتقا قاراي اعىل­ۋىنا العاش جول اشقان ەكەن.

ەلباسى تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ، مەملەكەتتىك تۇرعىدان نازارعا الىنعان كوشى-قون ماسەلەسىنە سول تۇستاعى باسىلىم باسشىسى، قايراتكەر-قالامگەر شەرحان مۇرتازا دا ءۇن قوسىپ، گازەتتىڭ 1992 جىلعى قاڭتار ايىنداعى كەزەكتى سانىنا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارى كەڭەسىنىڭ نازارىنا!» دەگەن ايقارا لەپپەن «وتانعا ورالۋدىڭ وڭ جولى» اتتى ماقالا جازىپ، سول تۇستا جوعارى كەڭەستە تالقىلانىپ جاتقان «ميگراتسيا (كوشى-قون) تۋرالى» زاڭنىڭ قانداي بولۋ كەرەكتىگى جايلى وي قوزعاپتى.

 بۇل ماقالادا: ء«ار ازاماتتىڭ ءوز وتانى بار. ادام تۇرماق، قۇمىرسقا – ەكەش قۇمىرسقانىڭ دا وتانى بولادى. ول – ونىڭ يلەۋى... يمپەريا قۇلادى. يمپەريانىڭ ەكپىنىمەن ەلدەن كەتكەن قازاقتاردىڭ ۇرپاعى اتامەكەنگە ورالعىسى كەلسە شە؟! ولاردى تۋىس­تارشا قارسى الۋ كوبىنەسە جەرگىلىكتى جەردەگى باسشىلاردىڭ يمانىنا بايلانىستى. قۇشاعىن ايقارا اشىپ، اعايىنعا اق پەيىل تانىتقاندار بار. ال ءىستىڭ اسا جاۋاپتى ەكەنىن، بيىك پاراساتتىڭ تىرلىگى ەكەنىن جەتە ۇقپاي، بەزبۇيرەك تانىتقاندار دا جوق ەمەس. مىنە، وسىنداي جاعدايلار بولماس ءۇشىن ميگراتسيا زاڭى قاسقالداقتىڭ قانىنداي قاجەت. ەندى وسى زاڭنىڭ وتە ادىلەتتى بولۋىن تىلەيىك. اتاجۇرتقا، انا بەسىككە ورالعان قازاقتار بوگدە-بوتەن ەلگە كەلگەندەي حال كەشپەۋىن قاراستىرۋ كەرەك. مۇندايدا ءۇي-جاي، جۇمىسقا ورنالاستىرۋ، زەينەتاقى تاعايىنداۋ سياقتى ءزارۋ ماسەلەلەردى بۇلتالاقسىز شەشۋمەن قاتار، ادام كوڭىلىنە قىلاۋداي سىزات تۇسىرمەۋ جاعىنا اباي بولعانىمىز ءجون.

وركەنيەتتى ەلدەردە كوشى-قون جونىن­دە مەم­لەكەتتىك دەربەس كوميتەت بار. باسقا مينيس­ترلىكتەرمەن تەرەزەسى تەڭ وسىن­داي ءبىر قۇ­رىلىم قازاقستانعا كەرەك» دەگەن ەكەن.

گازەت ارقىلى كوتەرگەن شەراعانىڭ ۇسىنىس-پىكىرلەرى ەسكەرۋسىز قالعان جوق. كەشىكپەي جوعارعى كەڭەس «ميگراتسيا تۋرالى» زاڭ قابىلدادى. ءتىپتى وسى زاڭ تارماقتارىن نەگىزگە الا وتىرىپ، قازاق ەلىنە العاشقى بولىپ كوش باستاعان موڭعوليالىق قازاقتاردىڭ ءاربىر وتباسى مۇشەلەرى وزىمەن بىرگە 8 باس ۇساق مال (قوي-ەشكى)، نە بولماسا 2 جىلقى الىپ وتۋگە قول جەتكىزدى. سونىمەن قاتار كوشى-قون ماسەلەسىن رەتتەۋ تۇرعىسىنان قازاقستان مينيسترلەر كابينەتى ارنايى قاۋلى قابىلادى. ناتيجەسىندە ءاربىر وبلىس، اۋدانداردا كوشى-قون كوميسسياسى قۇرىلدى. جانە بۇل كوميسسياعا باسشىلىق جاساۋ مىندەتى جەرگىلىكتى اكىمنىڭ ءبىر ورىنباسارىنا جۇكتەلدى.

راسىندا تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى ەكونوميكالىق قۇلدىراۋمەن قاتار كەلگەن كوشى-قون ماسەلەسى كوپ­تە­گەن قيىنشىلىققا تاپ بولدى. وسى ماسەلەنىڭ ءبارى «ەگەمەندى قازاقستان» گازە­تىندە جازىلىپ، ءبىرازى وڭ شەشىمىن تاۋىپ جاتتى.

وسى جىلدارى گازەت اتاجۇرتىنا قو­نىس­تا­نۋشىلاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجى مەن العىس-تىلەگىن جاريالاۋمەن قا­تار، ولاردىڭ شىعارماشىلىعىنا دا قول­داۋ تانىتىپ وتىردى. مىسالى، شەرحان مۇرتازا اعامىز ۇزىناعاش اۋىلىنا كوشىپ كەلگەن موڭعوليالىق قالامگەر سەيىتحان ابىلقاسىم ۇلى جايىندا تاماشا ەسسە جازسا، اتالمىش گازەتتىڭ 1992 جىلعى 21 ناۋرىز كۇنگى سانىندا وسى جولدار اۆتورىنىڭ «اتا­مە­كەن­گە نەگە كەلدىم؟»، «نە اكەلدىم؟»، «قايدان كەلدىم؟» دەگەن ۇشتاعاندى پۋبليتسيستيكالىق جىرى باس رەداكتور شەراعانىڭ ىستىق ىقىلاسىمەن جارىق كوردى. كەيىن تانىمال كوسەمسوزشى ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ جوعارىداعى جىر­لاردى «تاۋەلسىزدىك شەجىرەسى» اتتى حرونولوگيالىق ەڭبەگىندە ىستىق ىلتي­پاتپەن اتاپ وتكەنى بايقالادى.

سول سياقتى گازەتتىڭ 1992 جىلعى 30 شىلدە كۇنگى سانىندا ەڭبەك ءمينيسترى سايات بەيسەنوۆتىڭ ەلدەگى كوشى-قون ۇردىسىنە بايلانىستى سۇحباتى جاريا­لا­نىپ، وندا ۇكىمەت تاراپىنان اتقا­رى­لىپ جاتقان شارالار ايتىلىپ، ءسوزىنىڭ سوڭى­نا مينيستر اقپاراتتىق كومەك كورسەتىپ وتىرعان باسىلىم باسشىلارىنا راحمەت ايتىپتى.

گازەتتىڭ ەسكى تىگىندىلەرىن اقتارىپ وتى­رىپ اڭداعانىمىز، اتاجۇرتىنا ورالعان قانداستار قامى باسىلىم نازارىنان ەشقاشان تىس قالماعان ەكەن. 1990-1992 جىلدارى باسىلىمنىڭ سول­تۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى مەن­شىكتى ءتىلشىسى بولعان، قازىر پارلا­مە­نت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى كارىباي مۇسىرمان وڭىرگە قونىستانىپ جاتقان اعايىنداردىڭ جاقسى-جامان تىنىس-تىر­شىلىگىن ۇزبەي جاريالاپ، كوپ جاع­دايدا جەرگىلىكتى اتقامىنەرلەردىڭ قان­داس­تارعا قامقورلىق جاساۋىنا ىق­پال ەتسە، گازەتتىڭ 1992 جىلعى 23-شىلدە كۇنگى سانىندا اتامەكەنگە قو­نىس­تانۋشى قانداستارعا قاتىستى قازاق كسر مينيسترلەر كابينەتى 1991 جىلعى 18 قاراشا كۇنى قابىلداعان «باسقا رەسپۋبليكالار مەن شەت ەلدەردەن اۋىلدىق جەرلەردە جۇمىس ىستەۋگە نيەت بىلدىرگەن جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىن قازاق سسر-ىنە كوشىرۋدىڭ ءتارتىبى جانە شارتتارى تۋرالى» 711-ءشى قاۋلىنىڭ ورىن­دالۋ بارىسى جايلى ايتىلىپ، الماتى قالاسىنا ورنالاسقان موڭ­عو­ليالىق كوشى-قون وكىلدەرى تاراپىنان ۇسىنىستار بەرىلىپتى. اتاپ ايت­قاندا، قونىستانۋشىلاردى جان-جاق­قا شاشىراتىپ جىبەرمەي ءبىر اۋماق­قا شوعىرلاندىرۋ; جەرگىلىكتى جەر­دەن بە­رى­لىپ جاتقان كومەك مول­شە­رىنە قا­زىر­گى قىمباتشىلىق جايىن ەسكەرۋ; اۋىل شارۋاشىلىعىن جەكە­شە­لەندىرۋدەن قانداستارعا دا ۇلەس بۇيىر­تۋ; سونداي-اق جاڭادان كوشى-قون جايلى تولىققاندى زاڭ قابىلداۋ ت.ب.

جوعارىداعى كوتەرىلگەن ۇسىنىستار ىشىندە استى سىزىلىپ ايتىلعان «حا­لىقتىق كوشى-قون تۋرالى» زاڭ قا­بىل­داۋ ماسەلەسى ۋاقىتى جەتكەندە دەپۋتات اكىم ىسقاقتىڭ اۆتورلىعىمەن 1996 جىلى قولعا الىنسا، وسى جىلدىڭ جازىندا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى زاڭ جوباسىن تولىق كۇيىندە بۇزباي-سىزباي جاريالاپ بۇكىل حالىقتىق تالقىلاۋعا ۇسىندى. ناتيجەسىندە گازەت رەداكتسياعا كەلگەن حاتتاردى ارنايى پوشتامەن جوعارى كەڭەسكە جولداپ وتىردى. 1997 جىلدىڭ 13 جەلتوقسان كۇنى «حالىقتىق كوشى-قون تۋرالى» زاڭنىڭ گازەتكە جاريا­لا­ن­عان نۇسقاسى قابىلدانىپ، بۇعان دەيىن شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان اسا ۇلكەن دۇنيە رەسپۋبليكالىق كوشى-قون اگەنت­تىگى قۇرىلىپ، وبلىس، اۋدانداردا بو­لىمدەر اشىلدى. سونىمەن قاتار قو­نىستانۋشىلار ءۇشىن كۆوتا ماسەل­ەسى ەنگىزىلدى.

وسى كەزدەن باستاپ ەلىمىزدەگى سىرت­قى كوشى-قون جايى رەتتەلدى. قازىر­گى تاڭدا ءبىر ميلليوننان استام قازاق اتاجۇرتىنا ورالدى دەگەندى ايتىپ ءجۇرمىز. وسى ءبىر قايىرلى ىستە گازەت­تىڭ دە ۇلەسى بولعانىن ەشكىم جوققا شى­عا­را الماس.

سۋرەتتە: تۇركيا­لىق قازاق حاليفا التايمەن رەداك­تسياداعى
كەزدەسۋ. 1992 ج.