وسىنداي شارۋاشىلىقتىڭ ءبىرى – كونس­تان­تينوۆكا اۋىلىنداعى «ەڭبەك-1» جاۋاپ­كەر­شىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگى. استان­انىڭ ازىق-ت ۇلىك بەلدەۋىنە سۇبەلى ۇلەس قوسىپ وتىر­­­عان شارۋاشىلىق 2012 جىلدان بەرى «كوك­ونىس ساقتاۋ قويماسىن قۇرۋ جانە دامىتۋ» ينۆەس­تي­­تسيالىق باعىتتاعى يننوۆاتسيالىق جوباسى بويىنشا جۇمىس ىستەۋدە. اۋەل باستا 156 گەكتار جەرگە كارتوپ وتىرعىزىلسا، كەيىن ۇلتتىق قور قارجىسىنىڭ ەسەبىنەن سونى سەرپىن الىپ، القاپ كولەمىن ۇلعايتۋعا دەن قويعان. شارۋاشىلىق بۇگىندە سۋارمالى ەگىستىكتى ءتيىمدى پايدالانىپ، از جەردەن كوپ ءونىم الۋعا بەت بۇرىپ وتىر. سونىڭ ناتيجەسىندە ەگىن القابىنىڭ كولەمى 820 گەكتارعا جەتتى.

كارتوپ ءوسىرۋدىڭ جانە ۇزاق ۋاقىت ساق­تاۋ­دىڭ وزىق تەحنولوگياسىن مەيلىنشە مەڭ­­گەرۋگە دەن قويعان شارۋاشىلىق قاجەت­تى تۇقىمدى گەرمانيانىڭ «نوريك»، گول­لان­ديانىڭ «اگريك» فيرماسىنان، سونداي-اق بەلارۋستان جەت­كىزۋدە. وزدەرى عانا پاي­­دا­لانىپ قويماي، تۇقىمدى كورشىلەس شارۋا­شىلىقتارعا دا بەرەدى.

سوڭعى التى جىل ىشىندە كارتوپ ون­دىرۋگە قاجەتتى ەۋروپالىق جانە الەمدىك ستان­­­دارتتارعا ساي كەلەتىن تەحنيكانى ساتىپ الدى. ونىڭ ءبارى الەمنىڭ گريممە، گاۋگلە، رەين­كە ءتارىزدى كوكونىس وسىرۋدەگى كوش باستاپ تۇرعان كومپانيالاردىكى. بۇگىنگى تاڭدا وسىنداي قۋاتتى تەحنيكالارمەن كۇزگى ناۋقاندىق جۇمىستاردى جيىرما كۇنگە جەتكىزبەي تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ اياقتاپ شىعاتىن بولعان. كوكتەمدە دە كوپ كورىم ۋاقىت ۇنەمدەلەدى. 

وتكەن جىلى 260 گەكتار القاپقا كارتوپ ەكتى. جاز بويى اگروتەحنيكالىق شارالار ۋاق­تىلى اتقارىلدى. وسىنداي كۇتىمنىڭ ناتي­جەسىندە ءار گەكتاردان 378 تسەنتنەر ءونىم جينالدى. ءسويتىپ 9818 توننا كارتوپ كوكونىس قويماسىنا جەتكىزىلدى. 

ءسوز اراسىندا وسىنداي تابىسقا مەملە­كەتتىك قولداۋدىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزىلىپ وتىرعانىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. ويتكەنى استانانى ارزان ازىق-ت ۇلىكپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان شارۋاشىلىق جەڭىلدەتىلگەن نەسيە الىپ ءجۇر. سونداي-اق ساتىپ الىنعان تەحنيكا قۇنىنىڭ 25 پايىزىنا سۋبسيديا تولەنەدى. جوبا قولعا الىنعاننان بەرى تەحنيكا ساتىپ الۋعا 80 ميلليون تەڭگە سۋبسيديا بولىنگەن. وتكەن جىلى تۇقىم قۇنىن ارزانداتۋعا دا، تىڭايتقىشقا دا 54973 مىڭ تەڭگە ينۆەستيتسيا سالىنىپتى. 

وسىنداي قامقورلىقتىڭ ناتيجەسىندە شارۋا­شىلىق ءىسى ءارتاراپتاندىرىلىپ، جاڭا­دان 70-تەن استام جۇمىس ورنى اشىلدى. بۇل شاعىن ەلدى مەكەن ءۇشىن از ولجا ەمەس. شارۋا­شى­لىقتا تۇراقتى 170 ادامنىڭ جۇمىس ىستەي­تىنىن ايتا كەتەيىك. ال كوكتەمگى جانە كۇزگى ناۋقاندىق جۇمىستار كەزىندە مۇنداعى ەڭبەك­كەرلەردىڭ سانى 250-گە دەيىن جەتەدى. وتكەن جىلى سەرىكتەستىك جۇمىسشىلارىنىڭ ورتاشا ەڭبەكاقىسى 94900 تەڭگەدەن اينالسا، جاڭا جىلدان باستاپ ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىنا وراي جالاقى 11 پايىزعا كوبەيدى. 

ءتيىمدى جۇمىس ىستەيتىن شارۋاشىلىقتىڭ شاراپاتى ەلدى مەكەن تۇرعىندارىنا مولىنان ءتيىپ وتىرعانىنا دا توقتالماي كەتە المايمىز. وتكەن جىلى بيۋدجەتكە 76 ميلليون تەڭگەدەن استام سالىق تولەگەنىن ەسكەرسەك، بەرەكەلى ءىستىڭ بەلەسى قانشالىقتى بيىكتەپ كەلە جاتقانىن اڭعارۋعا بولادى. 

سۋارمالى ەگىستىك القابى تىڭعىلىقتى كۇتىمدى قاجەت ەتەدى. وعان وزىق تەحنيكا دا قاجەت. شارۋاشىلىق ءوز قارجىسىنا سۋ قۇبى­رىن تارتىپ، اۋقىمىن 900 شاقىرىمعا جەتكىزدى. ەندىگى كەزەكتە مول ءونىمدى ساقتايتىن قويما كەرەك بولدى. ءسويتىپ 9 مىڭ توننا كوكونىس ساقتاۋعا جەتەتىن قويما سالىندى. مىڭ تونناسى مۇزداتقىش ەسەبىندە. قازىر بۇل قويمالاردا جاڭا تەحنولوگيا تالاپتارىن مۇلتىكسىز جۇزەگە اسىرا وتىرىپ ساقتالعان كوكونىستىڭ سەگىز اي بويى مۇرتى بۇزىلمايدى. 

– ەگىستىك القاپتارىنان كارتوپ ىستىق كۇيىندە كەلەدى، – دەيدى قويما مەڭگەرۋشىسى داۋلەت شىدەرباەۆ. – العاشقى 15 كۇندە ىستىق كارتوپتى «ەمدەيمىز». ءسويتىپ كۇن سا­ي­ىن قىزۋىن تۇسىرە كەلە، 3 گرادۋسقا جەت­كىزە­مىز. ايتپەسە، ۇزاق ۋاقىتقا شىداس بەر­­مەي، ءشىرىپ كەتەدى. ساقتالاتىن ءونىمدى اب­دەن سۇ­رىپتايمىز، شىرىگەنىن، كەسىلگەنىن، بۇ­لىن­گەنىن الىپ تاستايمىز. الىپ تاستايمىز دەگەندە، مۇلدە لاقتىرىپ تاستامايمىز، شارۋاشىلىق ونداي كارتوپتاردى مال ازىعىنا جاراتادى. سۇرىپتالعان ءونىمدى جىلعا جۋىق ساقتاۋعا تولىق مۇمكىندىك بار. اۆتوماتتاندىرىلعان قۇرىلعىلار قويمانىڭ ىشىندەگى ىلعالمەن اۋا تەمپەراتۋراسىن ەسەپتەپ تۇرادى. 

قازىر قويمالاردا ەكى اۋىسىمدا 60 ادام جۇمىس ىستەيدى. ولاردىڭ بارلىعى ءوز ىستەرىنىڭ ماماندارى. قول ەڭبەگى بارىنشا ازايتىلىپ، جۇمىستىڭ ءبارى اۆتوماتتاندىرىلعان. وسىن­داي تالپىنىستىڭ ناتيجەسىندە وزىن­دىك قۇن دا تومەندەگەن. سول سەبەپتى، بۇل شارۋاشى­لىقتىڭ كارتوبىنىڭ ءبىر كيلوسى 40 تەڭگە عانا. 

– باستى ماقسات – ەلوردانىڭ ساۋدا سورە­لەرىن ارزان ازىق-ت ۇلىكپەن قامتۋ. بۇرىن كارتوپ وڭتۇستىك وڭىردەن تاسىمالدانسا، قازىر ءبىزدىڭ باعامىز ارزان بولعاندىقتان، ولار بىزدەن تاسىمالداپ جاتىر، – دەيدى شارۋا­شىلىق باسشىسى باعدات تۇگەلباەۆا. – وعان قوسا ءبىز كۇنباعىس تا ەگەمىز. 

كۇنباعىس قانا ەمەس، 12588 گەكتار القاپقا استىق تا ەگەدى، 3477 گەكتارعا ارپا داقىلى وتىر­عىزىلادى، 603 گەكتارعا – كۇنباعىس. كۇن­باعىستى شارۋاشىلىقتىڭ وزىندە وڭ­دەپ، ماي شىعارادى. ەشقانداي كونسەرۆانت قوسىلماعان، 100 پايىز تابيعي تازا ءونىم. ونىڭ ىدىسىن دا وزدەرى دايىندايدى ەكەن. كوپشىلىك سۇرانىسىنا يە بولعان «كونس­تانتينوۆسكوە» مايلارى استانا مەن اۋدان ورتالىعىندا ساتىلىپ جاتىر. 

– وسى تسەحتا ايىنا 50 توننا كۇنباعىس وڭ­دەي­مىز، – دەيدى تسەح مەڭگەرۋشىسى اندرەي گا­گەن. – شارۋا­شىلىق ءوزى وسىرگەن كۇنباعىس­تىڭ ءبىر ءدانىن دە شەتكە شيكى كۇيىندە ساتپايدى. 

جوعارى ساپالى ونىمگە سۇرانىس مول. ءليترى 337 تەڭگە تۇرادى، ال شارۋاشىلىقتىڭ ءوز جۇمىسشىلارىنا 307 تەڭگەدەن ساتىلادى. ماي ونىمدەرىنىڭ قالدىعىن قۇس فابريكاسى مەن ءسۇت فەرماسى قۋانا ساتىپ الادى ەكەن. ءوز ونىمدەرىن وڭدەپ ساتۋدىڭ تيىمدىلىگىنە كوز جەتكىزىپ وتىرعان شارۋاشىلىق باسشىلارى ال­داعى ۋاقىتتا جۇمىس اۋقىمىن كەڭەيتە تۇسپەكشى. 

سوڭعى ەكى جىل بويى استىق تازالايتىن كەشەننىڭ قىزىعىن كورىپ كەلە جاتقانىن دا بىزگە قۋانا جەتكىزدى. قۋاتتى كەشەن ءبىر تاۋلىكتە 500 توننا استىق كەپتىرەدى، تازالايدى. بۇل قوندىرعىلار «سەدار-8» مودەلدى يسپانيا تەحنيكاسى. 

– اۋداندا استىق قابىلدايتىن ەلەۆاتور­لاردىڭ بولماۋى قيىندىق تۋعىزىپ وتىر، –دەيدى شارۋاشىلىق باسشىسى. – ء وز ءونىمىمىزدى وتكىزەتىن جەر تاپپاي، جىگەرىمىز قۇم بولادى. 

تاعى ءبىر ماسەلە، تۇرگەن ەلدى مەكەنىنەن باستا­لاتىن جولدىڭ ابدەن توزىعى جەتكەن­دىگى. جىل سايىن شارۋاشىلىق جولعا اعىم­داعى جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. قازان­شۇڭ­قىرلار قيىرشىق تاسپەن بىتەلەدى. بىراق بار جۇمىس اينالدىرعان ءبىر-ەكى ايدىڭ ىشىندە زايا كەتىپ، جول باياعى قالپىنا تۇسەدى. قىس ايلارىندا كونستانتينوۆكا اۋىلىنان باس­تاپ كراسنوە وزەرو ەلدى مەكەنىنە دەيىن ءوز كۇشتەرىمەن جولدى ارشىپ ءجۇر. 

– وسىنداي شارۋاشىلىقتارمەن ەلدى مەكەن­دەردىڭ ەڭسەسى كوتەرىلىپ كەلەدى، – دەيدى اۋدان اكىمى تالعات مۇحامەدجانوۆ. شارۋا­شى­لىق ءوز ونىمدەرىن وڭدەۋدى جولعا قويۋدا. وسى­لايشا ەلباسىنىڭ جولداۋىنان تۋىن­داي­تىن مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋعا، جەرگى­لىكتى حا­لىق­تىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋعا سۇبەلى ۇلەس قوسۋدا. 

شارۋاشىلىق جەرگىلىكتى ءبىلىم وشاعىن دا قامقور قاناتىنا العان. مەكتەپتى ازىق-ت ۇلىكپەن قامتاماسىز ەتەدى. جىلۋ جۇيەسىن جون­دەۋگە 600 مىڭ تەڭگە قاراجات بولگەنىن دە ايتا كەتەيىك. قارتتار كۇنىن، باسقا دا مەرە­كەنى ءوز دەڭگەيىندە وتكىزۋگە جاناشىرلىق جاساي­تىنى جانە بار. ەل ىشىندە قامقور بو­لىپ وتىرعان وسىنداي دىڭگەگى مىقتى شارۋا­شى­لىقتار عوي ورتاق ءىستى وڭعا باستىراتىن. 

بايقال ءبايادىل،

«Egemen Qazaqstan» 

اقمولا وبلىسى،

ارشالى اۋدانى