پاكىستان بيلىگى ايىپتى ما؟

اتالعان لاڭكەستىك وقيعا كاش­ميردىڭ ۇندىستانعا قاراي­تىن اۋماعىنداعى پۋلۆاما قالاسىندا، ۇندىستاندىق اسكەري كولىكتەر قاز-قاتار ءجۇرىپ كەلە جاتقاندا جاسالعان. ناقتىلاي ايتقاندا، جانكەشتى ءوزىنىڭ باسقارۋىنداعى جارىلعىش زات ورناتىلعان ماشينانى الگى كولىكتەردىڭ بىرى­نە سوعادى. سونىڭ سالدارىنان ۇندىستانعا تيەسىلى اسكەري كولىكتەردىڭ بى­رىن­دە وتىرعان 45 پوليتسيا مەرت بولدى. ءۇندىستان تاراپى حابار­لاعانداي، جارىلىستى كاشميردىڭ 22 جاستاعى تۇرعىنى جاساعان. كوپ ۇزاماي اتالعان لاڭكەستىك شابۋىلدى «جايش-ە-مۇحاممەد» توبى موينىنا الدى. بۇل توپتىڭ جارىلىستى ءوز موينىنا الۋى پاكىستانعا وڭاي تيمەي تۇر. ويتكەنى، «جايش-ە-مۇحاممەد» – وسى ەلدىڭ اۋماعىندا ورنالاسقان، دجاممۋ مەن كاشمير شتاتىن ءۇندىس­تاننان ءبولىپ، پاكىستانعا قوسۋ­دى كوزدەپ جۇرگەن ۇيىم. ءۇندىس­تان جاعى بۇل توپ پاكىستان بيلى­گىنەن قولداۋ تاۋىپ وتىر دەپ ەسەپ­تەيدى.

رەسمي دەلي وسى لاڭكەستىك شا­بۋىلعا پاكىستان بيلىگىنىڭ قاتىسى بار ەكەنىنە بەك سەنىمدى. وسى ورايدا ءۇندىستان پرەمەر-ءمينيسترى نارەندرا مودي پۋلۆاماداعى شا­بۋىلعا ءتيىستى جاۋاپ بەرىلەتىنىن مالىم­دەي كەلىپ، ەل اسكەرىنە شەكارا ما­ڭىندا كەز كەلگەن اسكەري قيمىل جاساۋعا رۇقسات بەردى. ال رەسمي يسلاماباد قار­سى تا­راپ­­تىڭ بارلىق ايىپتاۋلارىن جوق­قا شىعارىپ باعۋدا. پاكىستان پرەمەر-ءمينيسترى يمران حان جارىلىستى ۇيىم­داستىرۋشىلار تابىلسا، ولاردى جازالاۋعا دايىن ەكەنىن مالىمدەپ، «بۇل شابۋىلعا شىن مانىندە پاكىستاندىق تاراپ­تىڭ قاتىسى بار ەكەنى راستالسا، كىنالىنى بىزگە بەرىڭىزدەر. ءبىز شارا قولدانامىز»، دەدى. 

جارىلىستان كەيىنگى جاعداي

پۋلۆاماداعى وقيعادان كەيىن ءۇندىستان قالالارىندا نارا­زىلىق كۇشەيدى. تۇر­عىندار پاكىس­تاننىڭ تۋىن ورتەدى. پاكىس­تاننان ۇندىستانعا كەلەتىن تاۋار­لارعا كەدەن سالىعى 200 پا­يىزعا ءوستى. قوس تاراپ تا ءوز ەلشى­لەرىن كەرى قايتارىپ الدى. ىلە ءۇندى پوليتسەيلەرى ۇندىس­تانعا قاراي­تىن دجاممۋ مەن كاشمير وڭى­رىندە 20 ادامدى تۇتقىنداعان. سونداي-اق دجاممۋدا ءۇندىستان پوليتسەيلەرى مەن قارۋلى توپتار اراسىندا قاقتىعىس بولىپ، توعىز ادامنىڭ قازا تاپقانى ءما­لىم بولدى. ولاردىڭ بەسەۋى – ۇندىس­تاندىق اسكەري بولسا، بىرەۋى قاراپايىم تۇرعىن، ۇشەۋى «جايش-ە-مۇحاممەد» توبىنىڭ مۇشەسى كورىنەدى.

جوعارىدا ايتىلعان وقي­عالار­دان بولەك، 26 اقپاندا ءۇندىس­تان اۋە كۇش­تەرى پاكىس­تانعا تيەسىلى كاشمير اۋما­عىندا ورنالاسقان «جايش-ە-مۇحاممەد» توبىنىڭ بازاسىنا شابۋىل جاساۋى ماسەلەنى تىم كۇردەلەندىرە ءتۇستى. ناق­تىلاي ايتقاندا، ءۇندىستان اسكەري اۋە كۇش­تەرىنىڭ 12 جويعىش ۇشا­عى «جايش-ە-مۇحاممەد» لاڭكەستىك ۇيىمىنىڭ جات­تىعۋ لاگەرىن قيراتقان. كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا، اۋە شابۋىلىنان ۇيىمنىڭ 300 جاساعى كوز جۇمعان.

وسىنداي قاربالاستى شاقتا، ياعني 27 اقپاندا پاكىستاندىقتار ءۇندىستاننىڭ ەكى ۇشاعىن اتىپ ءتۇسىرىپ، ەكى ۇشقىشتى تۇت­قىن­داعانى بەلگىلى بولدى. بۇل تۋرالى پاكىستان قارۋلى كۇش­تەرىنىڭ وكىلى گەنەرال-مايور اسيف گافۋر: «ۇندىستاندىق ەكى ۇشاقتى اتىپ تۇسىردىك. ولاردىڭ ءبىرى ءبىز­دىڭ ايماعىمىزعا، ەكىن­شىسى كاش­ميردىڭ ۇندىستانعا قا­رايتىن بولىگىنە قۇلادى. ەكى ۇش­قىش تا تۇتقىندالدى. ولار­دىڭ ءبىرى جاراقاتتانىپ، اۋرۋ­حاناعا جەتكىزىلدى. وعان قاجەتتى مەدي­تسينا­لىق كومەك كورسەتىلەدى. ەكىنشى ۇشقىش اباق­تىعا قامالدى»، دەپ حابارلادى. كەيىنىرەك Pakistan Today اگەنتتىگى ۇستالعان ۇشقىشتاردىڭ ءبىرىنىڭ بەينەسى تۇسىرىلگەن بەينەجازبا جاريالادى.

كاشمير داعدارىسى – الەمدىك ماسەلە

كاشمير ماسەلەسى 1947 جى­لى ءۇندىستان مەن پاكىستان ءوز تاۋەل­سىزدىكتەرىن العان كەزدەن باستالعان. سول تۇستا حالقىنىڭ 70 پايىزى مۇسىلمان كاشمير ءوڭىرىنىڭ بيلەۋشىسى حاري سينگح ۇندىستانعا قوسىلۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعان-دى. بۇل شەشىمگە پاكىستان تاراپى كەلىسپەي، اقىرىندا 1947 جىلى اتالعان ايماقتا پاكىستان مەن ءۇندىستان اراسىندا 1949 جىلعا دەيىن جالعاسقان سوعىس بولدى. بۇل قاقتىعىس بۇۇ-نىڭ ارالاسۋىمەن توقتاعان-دى. سودان 1949 جىلدىڭ 27 شىلدەسىندە شەكارا سىزىعى بەلگىلەنىپ، باتىس جانە سولتۇستىك باتىس كاشمير پاكىستانعا، ال ايماقتىڭ قالعان كوپ بولىگى ۇندىستانعا باعىن­دىرىلدى. العاشقىدا وسىلايشا تۇيتكىلدى ماسەلەنىڭ شەشىمى تابىلعانداي بولعان. بىراق كوپ وتپەي جاعداي باسقا ارناعا بۇرىلىپ كەتتى. 

تۇسىندىرە كەتسەك، 1952 جى­لى شىلدەدە ءۇندىستان ۇكىمەتى مەن كاش­مير بيلەۋشىسى اراسىن­دا «دەلي كەلىسىمى» جاسالىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە، ولكە دجام­مۋ جانە كاشمير شتاتى دەگەن اتپەن ءۇندىستان قۇرامىنا ەنگىزىلدى. ءسويتىپ ءۇندىستان بۇل ماسەلە ءبىرجولا شەشىمىن تاپتى دەپ ەسەپتەگەن-ءدى. پاكىستان جاعى بۇعان كەلىسپەي، دجاممۋ جانە كاشميردە رەفەرەندۋم جۇرگىزۋدى تالاپ ەتتى. رەفەرەندۋم وتكىزۋگە ءۇندىستان كونبەدى. ويتكەنى اتالعان شتاتتاعى حالىقتىڭ دەنى مۇسىلمان بولعاندىقتان، تاڭداۋ ناتيجەسى وزدەرىنىڭ كوڭىلدەرىنەن شىقپايتىنىن ءتۇسىندى. داۋ وسىلايشا كۇردەلەنىپ كەتتى. سودان ەكى ەل اراسىندا 1965 جىلى قارۋلى قاقتىعىس بولىپ، ول كسرو جانە بىرقاتار ەلدەردىڭ ارالاسۋىمەن توقتاتىلدى. 1971 جىلى تاعى دا قوس تاراپتىڭ اراسىندا قارۋلى قاقتىعىس بولدى. وسى ءۇش سوعىستان بولەك، بۇگىنگە دەيىن بولعان، كوپتەگەن ازاماتتاردى وپات ەتكەن كوپتەگەن لاڭكەستىك وقيعالار ەكى ەل اراسىنداعى وردى تەرەڭدەتە ءتۇستى. 

مۇنىڭ بارلىعى كاشميردى ازياداعى ەڭ قاۋىپتى ايماقتاردىڭ بىرىنە اينالدىردى. سونداي-اق ەكى مەملەكەتتىڭ دە يادرولىق كلۋبقا مۇشە بولۋى، جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋعا قول جەتكىزۋى كاش­مير داعدارىسىن حالىقارالىق اسا ءىرى پروبلەمالاردىڭ قاتارىنا قوستى.

وسى ارادا ايتا كەتەيىك، 2002 جىلى ءۇندىستان مەن پاكىس­تان اراسىندا كاشميرگە قاتىس­تى كەزەكتى جانجال باستالىپ، ارتى قارۋلى قاقتىعىسقا جالعاسقان. سول كەزدە قازاقستان پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ قوس مەملەكەتتىڭ باسشىلارىن ازيا­داعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەسكە قاتىسۋعا، كەلىسسوز جۇرگىزۋگە شاقىرعان. بۇل شاقىرۋدى ەكى باسشى دا قابىل الىپ، 2002 جىلى 3 ماۋسىمدا الماتىعا كەلگەن. 4 ماۋسىمدا وتكەن سامميت كەزىندە ولار وزدەرىنىڭ يادرولىق قارۋىن ءبىرىنشى بولىپ ىسكە قوسپايتىندارى جونىندە مالىمدەمە جاساعان. تاعى ءبىر ايتا كەتەر جايت، كاشمير ما­سە­لەسىنە تىكەلەي قاتىسۋشى ءۇن­دىستان مەن پاكىستان 2017 جىلدىڭ ماۋسىمىندا قازاقستان بەلسەندى اتسالىسىپ وتىرعان شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيى­مىنا مۇشەلىككە تولىققاندى قابىلدانعان. قالاي دەسەك تە، قازاقستان ءۇشىن ساياسي-ەكونو­ميكالىق سەنىمدى سەرىكتەس ەلدەر – ءۇندىستان مەن پاكىستاننىڭ تاتۋ كورشى بولۋى اسا ماڭىزدى. سونداي-اق ولار ءبىر-بىرىمەن ىنتىماقتى بولۋعا قادام باسسا، بۇل الەمدىك قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋعا قوسىلعان ۇلكەن ۇلەس بولار ەدى.

جولدىباي بازار،

«Egemen Qazaqstan»